Szamotuły

Szamotuły (niem. Samter) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie szamotulskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Szamotuły. Położone nad rzeką Samą, na Pojezierzu Wielkopolskim, ok. 35 km na północny zachód od Poznania.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 18 878 mieszkańców.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,08 km².

Miasto jest położone w dorzeczu dolnej Warty, nad rzeką Samą, w północnej części Pojezierza Poznańskiego.

Szamotuły znajdują się na wysokości 115 m n.p.m.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego. Leży ok. 35 km na północny zachód od Poznania.

Historia

• XI wiek – Początki osady należącej do rodu Szamotulskich herbu Nałęcz. Powstała ona z czterech odrębnych ośrodków: najstarszego, grodziska Osówka, położonego 1 km na południe od rynku, osady targowej Stare Szamotuły leżącej ok. 2,5 km na północ od dzisiejszego centrum tzw. Nowych Szamotuł, które obejmowały obszar dzisiejszego śródmieścia, oraz grodu Świdlin-Ostrówek położonego na prawym brzegu Samy.
• 1231 – pierwsze wzmianki o osadzie zwanej później Starymi Szamotułami,
• do 1257 – Stare Szamotuły osadą targową,
• 1284 – pierwsze wzmianki o Nowych Szamotułach, osadzie prywatnej Świdów-Szamotulskich,
• 1284 – prawo do odbywania targów,
• 1306 – powstanie parafii św. Stanisława,
• 1306 – zniszczenie Starych Szamotuł w wyniku wojny domowej,
• 1352 – wzmianka o osadzie obronnej Świdlin-Ostrówek,
• 1381 – wzmianka o murowanym zamku Świdów-Szamotulskich w Świdlinie-Ostrówku,
• 1383 – Nowe Szamotuły określone mianem miasta,
• 1382-1385 – Wojna pomiędzy rodami Grzymalitów i Nałęczów. Szamotuły wraz z okolicą były częstym obiektem ataków i zostały mocno zniszczone. Stare Szamotuły zostały spalone,
• 1420 – nadanie praw miejskich przez Władysława Jagiełłę,
• 1423-1431 – Wzniesienie murowanej świątyni w stylu gotyckim na miejscu starego drewnianego kościoła pw. św. Stanisława,
• 1445 – utworzenie szkoły parafialnej,
• początek XV w. – podział miasta między Świdwów-Szamotulskich i Górków,
• 1551 – powstanie pierwszej drukarni w regionie wielkopolskim
• II poł. XVI w. – budowa drugiego zamku przez Górków,
• XVI w. – ośrodek reformacji,
• XVI i I poł. XVII w. – rozkwit miasta; osadnictwo niemieckie, szkockie, żydowskie,
• 1682-1685 – na miejscu zamku w Świdlinie powstaje klasztor oo. franciszkanów reformowanych,
• poł. XVII-XVIII w. powolny upadek,
• 1793-1919 – zabór pruski,
• od 1815 – Szamotuły znajdują się w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• 1818-1975 – siedziba powiatu (przywróconego w 1999 r.),
• 1818-1919 i 1939-1945 – urzędowa nazwa niemiecka Samter,
• pocz. XIX w. – ostatnia wzmianka o Starych Szamotułach,
• 1841 – powstanie Towarzystwa Zbieraczów Starożytności Krajowych. Uznawane za pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne.
• od 1848 – linia kolejowa Poznań-Szczecin,
• przełom XIX/XX w. – powstanie cukrowni, olejarni, meblarni i młynów,
• 1918-1919 – ośrodek powstania wielkopolskiego.
• 13 marca 2007 – odnalezienie ruin XIII-wiecznego miasta tzw. Starych Szamotuł podczas prac archeologicznych 3 km na północ od Szamotuł w okolicach Mutowa. Jest to jedno z nielicznych takich znalezisk w Europie.

Architektura

Zabytki

Lista zabytków chronionych prawem w Szamotułach:

• historyczny układ urbanistyczny, XIV-XX,
• kolegiata MB Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa, ul. Kapłańska, 1423, 1513-42,
• zespół klasztorny reformatów (ul. Dworcowa): obejmujący kościół pw. Świętego Krzyża z lat 1675-82, oraz klasztor z 2. połowy XVII wieku,
• zespół zamkowy:
  • wieża mieszkalna „Baszta Halszki” z XIV w., przebudowana w 1518 i 1869 r.,
  • budynek na podzamczu, tzw. Zamek, koniec XV w., 1518-49, 1869
  • oficyna z końca XVIII
  • park z fragmentami fosy i wałów, (XV) XIX
• dom przy ul. Braci Czeskich 8, szachulcowy z XIX w.,
• dom przy Rynku 10, z połowy XIX w.,
• dom przy Rynku 14, wybudowany po 1826,
• dom przy pl. Sienkiewicza 23, z 2. połowy XIX,
• budynek chłodni z lodownią, na terenie d. rzeźni, ul. Wodna 3, 1907,

Pomniki

• pomnik ppłk. Maksymiliana Ciężkiego
• pomnik Wacława z Szamotuł
• pomnik powstańców wielkopolskich

Stare Szamotuły

Niecałe 3 kilometry na północ od Szamotuł, pod ziemią, znajdują się ruiny miasta z końca XIII w., tzw. Starych Szamotuł założonych przez Tomisława z Szamotuł. Odkrycia tego dokonano po tym gdy archeolog Ryszard Pietrzak poprosił prof. Włodzimierza Rączkowskiego z Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A.Mickiewicza aby zbadał ten teren za pomocą fotografii lotniczych. Okazało się, że miasto to miało powierzchnię 23 hektarów, wybudowano je wokół rynku na planie czworoboku o długości 75 metrów. Badania mgr Tomasza Herbricha, geofizyka z Instytutu Etnologii i Archeologii PAN wykazały, że układ ulic w późniejszym mieście z XIV w. jest taki sam, jak w odnalezionej osadzie z wieku XIII. Teren ten jest nazwany zespołem archeologicznym Mutowo.

Gospodarka

W mieście dominuje gospodarka rolno-przemysłowa. Wiąże się to z bogatą bazą surowcową w okolicy. Funkcjonują tutaj zakłady z branży spożywczej, przedsiębiorstwa produkujące na potrzeby rolnictwa oraz wiele mniejszych, prywatnych zakładów przemysłowych. W mieście działa jeden z największych zakładów tłuszczowych w Polsce – ADM Szamotuły.

Kultura i oświata

Szamotuły posiadają tradycje kulturalno-oświatowe i folklorystyczne. Folklor szamotulski, stroje, tradycje, melodie i przyśpiewki kultywują kapele Łed Szczuczyna, Zespół Folklorystyczny Szamotuły oraz zespół Małe Szamotuły. Miasto jest siedzibą wielu placówek kulturalnych (Szamotulski Ośrodek Kultury, Biblioteka Publiczna, Powiatowa Biblioteka Publiczna, Muzeum-Zamek Górków z bogatą kolekcją ikon, Ognisko Muzyczne).

• Przedszkola
  • nr 1 "Jarzębinka"
  • nr 3 "Rzepka"
  • nr 4 "Janka Wędrowniczka"
  • nr 5 "Miś"
  • w Gałowie: "Biedronka"
• Szkoły Podstawowe
  • SP nr 1 im. Stanisława Staszica
  • SP nr 2 im. Marii Konopnickiej
  • SP nr 3 im. Adama Mickiewicza
  • SP nr 5 (specjalna)
• Gimnazja
  • nr 1 im. Powstańców Wielkopolskich
  • nr 2 (specjalne)
  • nr 3 im. ks. Piotra Skargi
  • nr 4 im. Stanisława Staszica
• Szkoły Ponadgimnazjalne
  • I Liceum Ogólnokształcące im. ks. Piotra Skargi
  • Zespół Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica w skład którego wchodzą
    • II Liceum Ogólnokształcące
    • Technikum nr 1
    • Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych (2 letnie, zaoczne)
    • Szkoła Policealna nr 2 dla Dorosłych
  • Zespół Szkół nr 3 im. Hugona Kołłątaja przy ul. Mickiewicza
• Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Wacława z Szamotuł

Sport

W 1649 r. powstało tu Bractwo Kurkowe, w II połowie XIX w. – gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, a w 1922 r. – Szamotulski Klub Sportowy, który pod nazwą Sparta Szamotuły działa do dziś z sekcją piłki nożnej. Klub Sparta wykorzystuje obiekty Szamotulskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji (m.in. 2 boiska piłkarskie, płyta treningowa, hala Wacław, basen kąpielowy, kryta pływalnia i korty tenisowe). W Szamotułach ma swą siedzibę szkółka piłkarska MSP Szamotuły. W lipcu 2006 w mieście odbywały się mecze fazy grupowej Mistrzostw Europy U-19 w piłce nożnej. W Szamotułach działają też dziecięcy klub sportowy MKS Szamotuły oraz drużyna seniorów Sparta Szamotuły, które niedawno się połączyły i stanowią jedną całość.

Transport i komunikacja

Szamotuły stanowią węzeł drogowy.

Przez miasto przebiegają drogi wojewódzkie:

• nr 184: Poznań – Szamotuły – Ostroróg
• nr 185: Szamotuły – Obrzycko – Czarnków
• nr 187: Pniewy – Szamotuły – Oborniki – Murowana Goślina

Oraz linie kolejowe:

• linia kolejowa Poznań Główny - Szczecin Główny
• linia kolejowa Szamotuły-Międzychód (obecnie nieczynna)

Miasta partnerskie

Lista miasta z którymi władze Szamotuł podpisały umowę o współpracy:

• Brignoles ( Francja) (od 1996 r.)
• Brunico ( Włochy) (od 1997 r.)
• Groß-Gerau ( Niemcy) (od 1989 r.)
• Halderberge ( Holandia) (od 1991 r.)
• Kinna ( Szwecja) (od 1991 r.)
• Tielt ( Belgia) (od 1998 r.)

Ludzie związani z Szamotułami

Zobacz też

• stacja kolejowa w Szamotułach
• Parafia Świętego Krzyża w Szamotułach
• Parafia Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach
• Cmentarz żydowski w Szamotułach

Bibliografia

• Munch H. Geneza rozplanowania miast wielkopolskich XIII i XIV w., Kraków, 1946
• Gomolec L. Szamotuły, gród Halszki, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, z. 2, 1958
• Jakimowicz T. Architektura 1500-1630,Dzieje Wielkopolski, T. 1. Do roku 1793. Red. J. Topolski. Poznań, 1969
• Jakimowicz T. Wyniki wstępnych prac badawczych na zamku w Szamotułach, KAU,18; z. 2, s. 167-176., 1973
• Gałka W. Z badań nad rozwojem ośrodka miejskiego w Szamotułach do końca XV w., Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. 15(30), z. 2, 1983
• Stiller J. Zamek w Szamotułach. Historia architektoniczno-budowlana, Maszynopis, 1996
• Krause E. Badania archeologiczne na zamku Górków w Szamotułach w latach 1973 oraz 1981-1983,Badania archeologiczne na Ziemi Szamotulskiej. Poznań, 2002