Czelin

Czelin (niem. do 1945 r. Zellin) – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Mieszkowice przy południowym skraju Lasów Mieszkowickich. Według danych z 2010 r. liczyła 388 mieszkańców.

Miejscowość znajdowała się od ok. 1250 r. na terytorium powstałej Nowej Marchii, przed 1317 r. uzyskała prawa miejskie prawdopodobnie od margrabiów brandenburskich z dynastii askańskiej. W XIV w. w Czelinie utworzono archidiakonat i prowadzono Kancelarię Katedry Kamieńskiej. W latach 1355-1732 miasteczko należało do rodu von Mörner, w 1733 r. zostało zakupione przez Fryderyka Wilhelma I, który utworzył tutaj domenę (kompleks dóbr elektorskich). W połowie XVIII w. Czelin został pozbawiony praw miejskich. W czasie działań wojennych w 1945 r. wieś została poważnie zniszczona. 27 lutego 1945 r. żołnierze 6 Samodzielnego Batalionu Pontonowo-Mostowego Wojska Polskiego postawili tutaj pierwszy słup graniczny na Odrze.

W miejscowości znajduje się kościół z XIII w., przebudowany w 1827 r., zespół folwarczny z końca XVIII w. oraz nad Odrą obelisk upamiętniający działania wojenne w 1945 r.

Nazwa

Nazwa Czelin może wywodzić się od:

• nazwy osobowej Czelo, Czoło, z sufiksem -in; w zgermanizowanych formach zapisywana jako Zellin, Zollin
• wzniesień wschodniego brzegu Odry – stanowią one pewnego rodzaju "czoło"

Nazwa na przestrzeni wieków: 1317 Zellin; 1322 Szellin; 1348 Czellyn ; 1355 Czollin; 1363 Zollin; 1515 Cellin; 1826 Zellin

Historia

• VIII-poł. X w. - w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
• X w. – nad Odrą w Czelinie istniał prawdopodobnie gród w systemie zabezpieczającym szlaki handlowe
• 960–972 - książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) - Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112-1116 - w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
• Pocz. XIII w. - obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa zachodniopomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• XIII w. – zbudowano w Czeline kościół salowy bez chóru, z wieżą od strony zachodniej
• 1250 - margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje następnie Nowa Marchia
• Przed 1317 – Czelin uzyskuje prawa miejskie (civitas); nie wiadomo kto założył miasteczko, choć stosunki prawne mogą wskazywać na margrabiów brandenburskich z dynastii askańskiej
• 26.12.1317 – zarządzenie margrabiego Waldemara podporządkowuje wyrokom sądu myśliborskiego siedem miast Nowej Marchii: Barlinek, Gorzów, Kostrzyn, Czelin (Zellin), Mieszkowice, Barnówko i Nowogródek Pomorski; do tej pory były one poddane jurysdykcji wyższej izby sądowniczej w Strausbergu na ziemi barnimskiej
• 1320-1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
• 05.05.1322 – Kantoria Kamieńska otrzymuje patronat kościoła w Czelinie; w Czelinie prowadzono Kancelarię Katedry Kamieńskiej
• 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
• 1355-1732 – właścicielem Czelina jest rodzina von Mörner
• 1348 - wymieniany jest Thidericus praepositus de Zellin (Tyderyk, prepozyt z Czelina)
• 1363 - wzmianka, iż w miasteczku organizowane są targi rybne
• 1368 - wymieniany jest Hynric Swynghen archidiaken tu Czellyn
• 1387, 1399 - wymieniany jest Arnoldus de Garne archidiaconus Zellinensis

• 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1411 - wzmianka o komorze celnej w Czelinie
• 1433 – podczas wojny polsko-krzyżackiej, okoliczne tereny zostają zdobyte i splądrowane przez Husytów
• 1440 – archidiakonaty w Gorzowie i Czelinie złączono z vicedominatem kamieńskim
• 1535-1571 - za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
• 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
• 1618-1648 (wojna trzydziestoletnia) – duże spustoszenia w wyniku działań wojennych, upadek miasteczka
• 1701 - powstanie Królestwa Prus
• Pocz. XVIII w. – prowadzono prace regulacyjne w dolinie Odry; polegały one na osuszaniu terenów tzw. Oderbruch, leżącego dziś po stronie niemieckiej. Stworzono wówczas obecne, proste koryto Odry, skracając znacznie bieg rzeki i regulując ją aż po Czelin.
• 1717 – Czelin odwiedził król Fryderyk Wilhelm I, wizytując budowę nadodrzańskich wałów przeciwpowodziowych
• 1733 – majątek kupuje Fryderyk Wilhelm I, następnie staje się on własnością państwa pruskiego; za panowania Fryderyka Wilhelma I utworzono tutaj domenę (kompleks dóbr elektorskich)
• Poł. XVIII w. – pozbawienie praw miejskich
• 1780 – zbudowano zespół folwarczny
• 1806-1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej.
• 1807-1811 – reformy gospodarcze Steina- Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach (najpierw w królewszczyznach, następnie w dobrach prywatnych); w zamian za uwłaszczenie dziedzic otrzymywał od chłopa odszkodowanie pieniężne, w postaci robocizny w określonym czasie lub części ziemi, przy czym to nie mogło przekroczyć połowy gospodarstwa chłopskiego
• 1809 - majątek domeny w Czelinie zostaje wydzierżawiony
• 1815-1818 - reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Chojna, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
• 1816 - obowiązek uwłaszczenia chłopów w Prusach ograniczono do gospodarstw sprzężajnych, tj. posiadających co najmniej dwa zwierzęta pociągowe (konie lub woły)
• 1827 – przebudowa kościoła według projektu Karla Schinkla, w tym wieży kościelnej

• 1850
  • miejscowość rozwija się i zyskuje na znaczeniu; liczy 237 domów mieszkalnych, 404 budynki gospodarcze, 89 budynków przemysłowych, 2363 mieszkańców (1852 r.)
  • uwłaszczenie chłopów w Prusach rozszerzono na wszystkie gospodarstwa chłopskie, aczkolwiek do tego czasu wielu chłopów zostało przez panów usuniętych z ziemi lub zbankrutowało
• 1857 – w Czelinie urodził się Paul Wiegand, pisarz i teolog, kaznodzieja nowojorskiego Kościoła baptystów
• 1871-1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
• 1929 – majątek w Czelinie nadal pozostaje własnością państwa niemieckiego i obejmuje 716 ha ziemi
• 05.02.1945 – zajęcie wsi przez 5 Armię 1 Frontu Białoruskiego
• 1945 – zabudowa wsi poważnie zniszczona w wyniku działań wojennych (ok. 80%), kościół spalony; ludność niemiecka ucieka do Niemiec lub zostaje wywieziona do obozów w Polsce, a następnie na Syberię; rozpoczyna się napływ osadników, głównie ze wschodnich kresów (Wilno, Stanisławów, Lwów) oraz z centralnej Polski
• 27.02.1945 – żołnierze 6 Samodzielnego Batalionu Pontonowo-Mostowego Wojska Polskiego (m.in. ppor. S. Kobek, ppor. Wł. Cieślak, plut. H. Kalinowski, plut. Wł. Janicki i sierż. Krzemiński) postawili pierwszy słup graniczny na Odrze, wyciosany przez cieślę z Wołynia, kpr. A. Wydrzyńskiego. Umocowano na nim tabliczkę z piastowskim orłem i napisem "Polska" oraz dwoma drogowskazami: Berlin – 64 km, Warszawa – 474 km. Powstał wówczas meldunek przechowywany obecnie w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie: "Nasz oddział jako pierwszy oddział Wojska Polskiego, który dotarł do zachodnich rubieży Rzeczypospolitej Polskiej, ku wiecznej pamięci wbił słup graniczny na prastarej polskiej rzece – Odrze".
• 1946 – uruchomiono szkołę podstawową
• 25.04.1973 – erygowanie parafii Kurzycko; siedzibą parafii jest Czelin, gdzie zbudowano plebanię
• 1975-1998 - miejscowość należy administracyjnie do województwa szczecińskiego
• 1982-84 – odbudowa kościoła
• 02.12.2000 – konsekracja kościoła przez bp Jana Gałeckiego, który wręcza proboszczowi Ignacemu Stawarzowi dekret metropolity szczecińsko-kamieńskiego ustanawiający w nowych granicach parafię pw. Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej w Czelinie
• 2004-2006 – prace archeologiczne prowadzone przez Muzeum Narodowe w Szczecinie
• XII.2007 – likwidacja placówki Straży Granicznej w związku z przystąpieniem Polski do układu z Schengen

Znaleziska archeologiczne

W grudniu 2003 r. trzej uczniowie szkoły podstawowej w Czelinie, Bartłomiej i Dawid Grabowscy oraz Przemysław Mirkiewicz, dokonali przypadkowego odkrycia glinianych naczyń i kości na terenie żwirowni. W latach 2004-2006 badania archeologiczne prowadziło Muzeum Narodowe w Szczecinie pod kierownictwem Marcina Przybytka. Na terenie 15 arów odkryto pochówki (41 grobów popielnicowych), zachowane w całości naczynia, okucia, zapinki, grzebienie, elementy uzbrojenia. Znaleziska pochodzą z I-III wieku n.e., gdy na terenach tych przebywali najprawdopodobniej germańscy Burgundowie.

Ludność

Liczba ludności w ostatnich 3 wiekach (wieś i majątek):

Organizacje i instytucje

• Leśnictwo Czelin (Nadleśnictwo Mieszkowice)
• Koło gospodyń wiejskich
• Klub Piłkarski „Odra”

Edukacja

• Szkoła Podstawowa – rozpoczęła działalność na początku 1946 r.

Związki wyznaniowe

Atrakcje turystyczne

• Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej - zbudowany w XIII w. z jednolitego kwadratowego granitu o regularnym układzie, bez chóru, z wieżą od strony zachodniej i zakrystią prostokątną od strony północnej. Przebudowany w 1827 r. według projektu architekta Karla Schinkla, mury podwyższono o trzy warstwy układu kamiennego ponad obecną wysokość okien, przemurowano portal. W 1945 r. zniszczony w ponad 70%, odbudowany w latach 1982-84.
• Zespół folwarczny – zbudowany w 1780 r., pierwotna kompozycja zatarta; większość obiektów zdewaloryzowana (w tym XVIII-wieczny dwór).
• Obelisk – stoi w miejscu, w którym 27 lutego 1945 r. żołnierze 6 Samodzielnego Batalionu Pontonowo-Mostowego Wojska Polskiego wkopali słup graniczny nad Odrą.
• Obelisk mały – odsłonięty w 1968 r., projekt Stanisław Dolniak (mieszkaniec wsi, były żołnierz WOP)
• Obiekty w gminnej ewidencji zabytków – murowane chałupy nr 3 i 4, szachulcowe chałupy nr 4, 10, 12, 14, 27, 40
• Pomniki przyrody: żywotnik zachodni, nr działki 189; lipa drobnolistna, nr działki 182/4
• Cmentarze: katolicki – przykościelny, ewangelicki – śródleśny
• Szlaki turystyczne: Szlak Pamięci Narodowej – Cedynia, Góra Czcibora, Siekierki, Gozdowice, Czelin, Osinów Dolny; Joannicki – Chwarszczany, Czelin, Gozdowice, Golice, Cedynia do Chojny, Rurki i zamku w Swobnicy