Stare Łysogórki

Stare Łysogórki (niem. do 1945 r. Alt Lietzegöricke) – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Mieszkowice. Według danych z 2010 r. liczyła 300 mieszkańców.

Miejscowość znajdowała się od ok. 1250 r. na terytorium powstałej Nowej Marchii, pierwsza wzmianka pochodzi z 1335 r. Od końca XVI w. wchodziła w skład domeny państwowej w Cedyni. Od 1945 r. leży w granicach Polski.

We wsi znajduje się Muzeum Pamiątek 1 Armii Wojska Polskiego.

Układ przestrzenny

Miejscowość zachowała czytelny układ wielodrożnicowy, o kompozycji geometrycznej, ukształtowanej w sposób osiowy. Podstawą założenia są trzy równoległe drogi, połączone poprzecznymi ciągami komunikacyjnymi. Zabudowa posiada ubytki wzdłuż środkowego ciągu architektonicznego, po działaniach wojennych 1945 r. nie zachował się m.in. kościół i szpital. Znaczny udział w zachowanej zabudowie zajmują domy ryglowe z XIX w., z elementami zabytkowej stolarki, usytuowane wzdłuż głównej drogi wiejskiej. W zabudowie dominują zagrody 3-budynkowe, z chałupami lokowanymi na froncie parceli oraz stodołami w głębi działki. W płn.-wsch. części wsi ulokowane są małe, 2-budynkowe zagrody, o niewielkiej skali obiektów. Dawna zagroda młyńska położona pierwotnie na skraju doliny Słubi została wyburzona, obecnie jej położenie w terenie pozostaje nieczytelne. W otoczeniu wsi znajdował się śródleśny cmentarz ewangelicki, dzisiaj słabo czytelny, z resztkami nagrobków i krypt.

Nazwa

Nazwa na przestrzeni wieków: Lytegorike 1335; Glitzick gorikin 1337; Lutzgorike 1338; Litzegercke 1368

Historia

• VIII-poł. X w. - w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
• 960–972 - książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) - Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112-1116 - w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
• Pocz. XIII w. - obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa zachodniopomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• 1250 - margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje następnie Nowa Marchia
• 2 poł. XIII w. – zbudowano kościół
• 1320-1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
• 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
• 1335 - margrabia Ludwig przekazuje Bolle von Stendalowi, mieszczaninowi z Chojny, pakt (rodzaj podatku) z młyna w Lytegorike, będącego własnością Nycolausa Albusa; potwierdzenie tego faktu dla synów mieszczanina następuje w 1338 r.
• 1337 - wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Glitzick gorikin, w ziemi chojeńskiej: "Glitzick gorikin est totalier deserta, Slotz habet ibidem seruicium, habet XXXVI mansos" - wieś jest całkowicie opuszczona, Slotz posiada w niej dobra, wieś liczy 36 łanów (mansos)
• 24.04.1368 - margrabia Otto potwierdza Henningowi Plötz połowię wsi, którą opuścił Erich von Fiddichow

• 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1433 – podczas wojny polsko-krzyżackiej, okoliczne tereny zostają zdobyte i splądrowane przez Husytów
• 1535-1571 - za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
• 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
• 1536-88 - wieś należy do rodu von Uchtenchagen
• 1588 – część wsi należąca do Uchtenhagenów zostaje zakupiona przez margrabiego brandenburskiego
• 1592- połowa wsi należąca do rodu Schönbeck zostaje zakupiona przez margrabiego brandenburskiego, po czym całość zostaje wcielona do domeny elektorskiej w Cedyni
• 1701 - powstanie Królestwa Prus
• 1750 – kościół w Gozdowicach staje się filią parafii w Starych Łysogórkach
• 1806-1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 r. wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej.
• 1807-1811 – reformy gospodarcze Steina- Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach (najpierw w królewszczyznach, następnie w dobrach prywatnych); w zamian za uwłaszczenie dziedzic otrzymywał od chłopa odszkodowanie pieniężne, w postaci robocizny w określonym czasie lub części ziemi, przy czym to nie mogło przekroczyć połowy gospodarstwa chłopskiego
• 1809 – wieś liczy 750 mieszkańców i 96 domów mieszkalnych (sołtys, 3 gospodarstwa chłopskie, 25 zagrodników, 36 komorników, 22 rybaków, kowal, tartak, młyn wodny)
• 1815-1818 - reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Chojna, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
• 1816 - obowiązek uwłaszczenia chłopów w Prusach ograniczono do gospodarstw sprzężajnych, tj. posiadających co najmniej dwa zwierzęta pociągowe (konie lub woły)
• 1822 – spaliła się większość zagród, które miały wówczas łączony program użytkowy; od tego czasu stawiano wolnostojące chałupy i budynki gospodarcze
• 1850 - uwłaszczenie chłopów w Prusach rozszerzono na wszystkie gospodarstwa chłopskie, aczkolwiek do tego czasu wielu chłopów zostało przez panów usuniętych z ziemi lub zbankrutowało
• Poł. XIX w. – regulacje uwłaszczeniowe, na gruntach wsi utworzono królewski folwark leśny o powierzchni 5442 ha
• 1871-1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
• Koniec XIX w. – rozbudowa wsi w związku z lokowaniem obiektów o charakterze letniskowym; 944 mieszkańców i 169 domów.
• 1945 – kościół zniszczony w wyniku działań wojennych
• 07.02.1945 – zajęcie wsi przez 5 Armię 1 Frontu Białoruskiego
• 16.04.1945 – sforsowanie Odry w rejonie Czelin, Gozdowice, Siekierki, okupione krwią 1894 żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego
• 1965 – rozebrano kościół
• 1982-1983 – wybudowano obecny kościół
• 19.01.1986 – powstanie parafii w Siekierkach, w skład, której weszły miejscowości: Stara Rudnica, Stary Kostrzynek i Stare Łysogórki

Ludność

Liczba ludności w ostatnich 3 wiekach (wieś i majątek):

Gospodarka

• Przedsiębiorstwo produkcji opakowań drewnianych, wynajmu maszyn budowlanych, usług transportowych
• Zajazd "Odra"

Organizacje i instytucje

• Sołectwo Stare Łysogórki – ogół mieszkańców wsi Stare Łysogórki stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa; obszar 3.741,34 ha
• Muzeum Pamiątek 1 Armii Wojska Polskiego
• Fundacja Dom Rodzinny w Łysogórkach dla Upośledzonych Umysłowo Sierot pod wezwaniem Dzieciątka Jezus – ustanowiona aktem notarialnym nr 8000/1990 z dnia 12.12.1990, przez Marzenę i Arkadiusza Więcko. Statutowo Fundacja realizuje dwa zasadnicze cele: – długofalowy: przygotowanie stacjonarnego domu dla wspólnoty życia z udziałem osób niepełnosprawnych intelektualnie i wspieranie inicjatyw kulturalnych osób niepełnosprawnych intelektualnie w oparciu o prowadzony Zespół Piosenki Naiwnej; – doraźny: organizacja w oparciu o Dom "Jandrzejówka" (nazwa na cześć faktycznych fundatorów, księży Jana Kazieczko i Andrzeja Steckiewicza – ówczesnego kapelana ruchu „WiŚ” w Szczecinie) letniego wypoczynku dla szczecińskich wspólnot ruchu "Wiara i Światło".
• Koło Gospodyń Wiejskich
• Filia Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej w Mieszkowicach
• Ochotnicza Straż Pożarna
• Obręb leśny Łysogórki – należy do Nadleśnictwa Mieszkowice; pow. 7264 ha; szkółka gospodarcza

Atrakcje turystyczne

• Muzeum Pamiątek 1 Armii Wojska Polskiego w Starych Łysogórkach; obok cmentarz wojenny w Siekierkach
• Głaz – pomnik z tablicą i kotwicą, ku czci saperów 1 Armii WP, którzy zorganizowali przeprawę przez Odrę
• Pomnik w formie kamiennej ściany z mapą Polski – za wsią, tuż przed Gozdowicami, postawiony w 1984 r.; przedstawia szlak bojowy 1 Armii WP z Warszawy przez Kołobrzeg i Siekierki do Berlina.
• Punkt widokowy – na wzniesieniu przy Odrze; podczas forsowania Odry znajdował się tu punkt obserwacyjny 2 Pułku Artylerii; zrekonstruowany bunkier kamienno-drewniany (z bali sosnowych)
• Obiekty wpisane do rejestru zabytków – zagroda nr 6 (nr rej. 1205 z 19.11.1991), dom nr 25 (otoczenie; nr rej. 92 z 13.03.2002)
• Obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków – chałupy szachulcowe nr 5, 6 (oraz stodoła), 8 (zagroda), 13, 14, 15, 18, 19, 24, 26, 35, 39, 41, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 55, 60, 63, 64, 74, 75, 76; dawna plebania nr 68 (szach.); chałupy szachulcowo-murowane nr 9, 10, 11, 12, 32, dom mieszkalny nr 78 (szach./mur.), murowany budynek szkoły nr 28

Okolice

• Jezioro Łysogórki, zlewnia Słubia, pow. 6,1 ha