Wyszewo

Wyszewo – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie koszalińskim, w gminie Manowo.

Historia

Nazwa wsi wywodzi się zapewne od appellatiwu siodło – siedlisko, siedziba. Najstarsze wzmianki źródłowe pochodzą z lat 1556 (Sedel), 1565 (Sedell) oraz 1779-85 (Seidel), ok. 1914 - Seydel

Data założenia wsi nie jest znana. Według H. Berghausa, najdalsze dzieje Wyszewa sięgają co najmniej XIV stulecia. Prawdopodobnie na początku Wyszewo było połączone z Manowem i stanowiło najmniejszą część lenna Glasenappów, w rękach których pozostawało od XIV aż do początku XIX w. W 1686 r. Fryderyk Wilhelm potwierdził nadanie lenna m.in. w Wyszewie.
23 lipca 1837 roku Wyszewo wraz z częścią dóbr manowskich kupił Carl Aleksander Wilhelm hrabia von Wartensleben za sumę 166 000 talarów. Jego zasługą było wykonanie w krótkim czasie melioracji terenów. Po upływie zaledwie 8 lat, 15 maja 1845 roku, Wyszewo wraz z Manowem, Rosnowem i Zaciszem zakupił Georg Holz wraz ze swoim bratem, za sumę 225 000 talarów. W drugiej połowie XIX wieku majątek przeszedł w ręce Antona, księcia-von Hohenzollern, i pozostał w rękach tego rodu aż do II wojny światowej. W latach 1950-1957, 1957-1975 i 1975-1998 miejscowość położona była w województwie koszalińskim.

Na początku XX w. właścicielem Wyszewa był syn Antona, Wilhelm.

Opis

Miejscowość Wyszewo jest owalnicą położoną w pewnym oddaleniu od historycznej drogi Koszalin–Bobolice. Według opisu sporządzonego w drugiej połowie XVIII w. przez L.W. Bruggemanna, we wsi znajdował się wówczas folwark, kościół, młyn wodny i 25 domów mieszkalnych, w których mieszkało siedemnastu kmieci i jeden bakałarz. Do majątku Wyszewo należało Mostowo, natomiast do kościoła, który był wówczas filią Manowa, należeli mieszkańcy wsi Poniki oraz folwarku Zacisze. W połowie XIX wieku do wsi nazywanej "allodialnym dobrem rycerskim" oraz wsią kościelną należały folwarki Kliszno i Rosnowo.

W owym czasie wieś liczyła już 65 domów mieszkalnych (w tym dwór pański i szkołę) oraz 54 budynki gospodarcze (stajnie, obory, chlewy, stodoły). W 168 gospodarstwach domowych żyło 781 mieszkańców, którzy pracowali na rzecz 2 dzierżawców i 65 chłopów będących właścicielami ziemskimi (w tym na rzecz właściciela młyna wodnego). Po oddzieleniu od majątku wieś otrzymała 12 gospodarstw chłopskich. Dwa gospodarstwa i młyn wodny zostały dokupione później przez zarządcę książąt Hohenzollernów, Sigmaringena.

W latach 90. XIX w. wielu chłopów wyjechało z Wyszewa do Ameryki ze względu na złą sytuację gospodarczą. Wraz z napływem nowych osadników powstało wiele stosunkowo małych gospodarstw o areale od 5 do 10 mórg ziemi. Jak opisuje F. Schwenkler, do 1900 roku oblicze wsi określały słomiane dachy szachulcowych domów. Od 1900 roku większość budowli została zaopatrzona w solidne podmurówki i ciężkie pokrycie dachu (dachówka). Niektóre z domów zostały rozebrane i wybudowane od nowa. W roku 1900 oberżysta wybudował nową, piękną salę. W 1906 roku Wyszewo otrzymało mleczarnię. Powstała także piekarnia i wiele sklepów. Po dużym napływie ludności w Wyszewie były wkrótce 3 przedsiębiorstwa budowlane, 2 zakłady ciesielskie, 3 warsztaty stolarskie, 2 kołodziei, 2 mistrzów kowalskich, 2 szewców, 2 krawców, 2 rzeźników, 1 piekarz, fryzjer i siodlarz. Ponieważ w latach 20. XX w. szkoła okazała się zbyt mała, wybudowano nową, obszerną szkołę z dwoma mieszkaniami dla nauczycieli.

Szerokie możliwości zarobkowe dawał mieszkańcom okoliczny las. Zbierane przez kobiety i dzieci owoce lasu (grzyby, jagody) były skupowane i wysyłane do Hamburga, skąd czarne jagody z wyszewskich lasów były eksportowane do Anglii.

Kościół we wsi

Prawdopodobnie już w czasach średniowiecza na niewielkim wzniesieniu w centrum wsi znajdował się kościół. Nie znamy czasu jego powstania ani formy, jednak na podstawie sprawozdania z wizytacji kościelnej przeprowadzonej w 1561 r. (po wprowadzeniu reformacji przeprowadzano sukcesywnie wizytacje istniejących kościołów katolickich) wiadomo, że wówczas istniał{{subst:fakt\d}}. Dowodem dawnego rodowodu kościoła jest także istniejący do dziś spiżowy dzwon wykonany przez Konrada Schella w Kołobrzegu w 1663 r. W XVIII-XIX w. kościół był filią parafii Manowo i należał do synodu w Koszalinie. Obecny kościół został wybudowany w końcu XIX w. (być może w 1890 r., gdyż taka data z podpisem "Luedtke" została wyryta na stoisku dzwonu), przypuszczalnie na miejscu kościoła pierwotnego. Został wzniesiony w stylu neogotyckim o dość surowej formie. Jest orientowany. W latach 20. XX w. poddano go renowacji i dobudowano chór. Kościół jest wpisany do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego pod numerem 1232 z dnia 30.12.1992 r.

Dwór

Jak sama nazwa wskazuje, wieś była "siedzibą", zapewne rodową. Wielkości i kształtu siedziby rodu von Glasenapp nie znamy, a ewentualne odtworzenie jej wyglądu i historii wymagałoby przeprowadzenia badań archiwaliów, rodziny Glasenappów. Na mapie z 1891 r. zaznaczono wprawdzie dawny dwór i park, nie znamy jednak czasu ich powstania. Założenie folwarczne, którego pozostałości istnieją do dzisiejszego dnia powstało prawdopodobnie w dwóch fazach. W fazie pierwszej (1880-1890) z polecenia Antona von Hohenzollern wzniesiono budynki pierzei północnej oraz pierzei południowej (obecnie nie istniejącej) podwórza gospodarczego, a także pierzei wschodniej (w fazie II w tym miejscu zrealizowano gorzelnię). W fazie I powstała także kolonia domów robotników folwarcznych wokół podwórza. Z państwowej subwencji do I wojny światowej wybudowano więcej jak 10 domów dla robotników folwarcznych.

W fazie II (lata 1910-1939) za sprawą Wilhelma von Hohenzollern wzniesiono nowy dwór (w miejscu istniejącej wcześniej siedziby i parku), budynek gorzelni (we wschodniej pierzei podwórza gospodarczego, w miejscu wcześniej istniejącego tu budynku, prawdopodobnie owczarni), przeobrażoną następnie w mleczarnię, budynek szkoły oraz – w latach 20. i 30. XX w. – kolonię domów robotników folwarcznych przy drodze do Wiewiórowa.
Dwie chałupy szachulcowe z 1. połowy XIX w. – nr 54 i nr 75 – zostały opracowane w katalogu budownictwa ludowego.

Cmentarze

Cmentarz komunalny, założony w 1946 roku, na niewielkim wzniesieniu za wsią, o pow. 0,54 ha, czynny, najstarszy nagrobek z 1946 r. Drugi cmentarz o pow. 0,60 ha, założony w 1. połowie XX w. znajduje się na wschód od zabudowań wsi, przy leśnej drodze do "kolonii". Posiada zachowane aleje sosnowe i świerkowe oraz częściowo zachowane nagrobki (najstarszy z 1935 r.).