Chwarszczany

Chwarszczany (niem. Quartschen) – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie myśliborskim, w gminie Boleszkowice.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego.

Toponimia

Słowiańska nazwa wsi Chvartsane pochodziła prawdopodobnie od słowa chvarst - chrust, z sufiksem -'anie > -any. Było to określenie ludzi mieszkających na terenie porośniętym chrustem.

Nazwa na przestrzeni wieków: Chvartsane 1232; Quarsan 1247; Qverzan 1262; Quarczano 1284; datum Quarthen 1325; Qwartczen 1351; Quartzen 1544; Quartschen 1857; Quartschen do 1945.

Po przejęciu wsi przez administrację polską w 1945 roku początkowo używano nazwy Kwarczyn, zaproponowanej przed wojną przez Stanisława Kozierowskiego. Ostatecznie rozporządzeniem Ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 1 lipca 1947 roku wprowadzona została nazwa Chwarszczany.

Położenie

Wieś znajduje się 11 km na północ od Kostrzyna nad Odrą i 40 km na zachód od Gorzowa Wielkopolskiego.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski wg Kondrackiego teren na którym położone są Chwarszczany należy do prowincji Nizina Środkowoeuropejska, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie oraz w końcowej klasyfikacji do mezoregionu Równina Gorzowska.

Środowisko przyrodnicze

Na terenie gminy Boleszkowice znajduje się złoże torfu mechowiskowego „Chwarszczany”. Zajmuje ono zagłębienie wytopiskowe porośnięte lasem stanowiące obecnie użytek ekologiczny ("Torfowisko Gudzisz"). Zasoby torfu wynoszą (wg IMUZ Falenty): 183 tys. m³ oraz gytii ilastej 205 tys. m³. Występujące w złożu torfy posiadają miąższość do 2,8 m (popielność 14%, stopień rozkładu 25%). Złoże nie jest wskazane do prowadzenia eksploatacji.

Historia

• I tysiąclecie p.n.e. (kultura łużycka, ok. 1400–450 p.n.e.) – pierwsza fala osadnictwa; w miejscu dzisiejszych piaszczystych nieużytków na północ od drogi do Drzewic (obecnie w granicach Kostrzyna nad Odrą) istnieje osada kultury łużyckiej
• I w. p.n.e. – I w. n.e. – druga fala osadnictwa, która wzniosła na miejscu starszej osadę hutniczą; wieś "hutników" funkcjonowała nad Myślą przez kilka wieków; prace archeologiczne odsłoniły ślady znacznych rozmiarów osady w postaci jam jakie ówcześnie znajdowały się wewnątrz domostw pełniąc funkcje gospodarcze jako składziki, spiżarnie, miejsca przechowywania naczyń, a także palenisk – pieców. W części dawnej osady ponad śladami starszych domostw znaleziono kilka pozostałości pieców służących do wytopu żelaza, tzw. dymarek. Kolejne stulecia to okres zastoju osadniczego.
• VIII-poł. X w. – w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
• 960–972 – książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) – Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112–1116 – w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
• Pocz. XIII w. – obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa zachodniopomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• 1232 – książę wielkopolski Władysław Odonic nadaje templariuszom, obok posiadłości w Wielkopolsce, wieś Chwarszczany wraz z 1000 łanami ziemi (ok. 15-17 tys. ha) między Odrą, Wartą i Myślą.

Nie jest pewne, czy w 1232 r. książę wielkopolski Władysław Odonic władał ziemią kostrzyńską, czy też książę śląski Henryk I Brodaty, którego to niektórzy historycy uważają za rzeczywistego autora tego nadania (być może w roku 1229). Henryk I Brodaty nie miał w zwyczaju wystawiania dokumentów fundacyjnych, ograniczając się jedynie do ogłoszenia faktu fundacji na wiecu. W XIV-wiecznym nekrologu joannitów, następców templariuszy w Chwarszczanach, to właśnie księcia Henryka Brodatego określa się mianem fundatora komturii w Chwarszczanach. Ponadto w tym samym roku biskup lubuski Wawrzyniec, bliski współpracownik księcia śląskiego, przekazuje na rzecz templariuszy należne sobie dziesięciny z 1000 łanów ziemi leżącej nad rzeką Myślą w ziemi kostrzyńskiej ("in confinio Cozsterine apud fluvium Mizle in episcopatu Lubucensi"). W zamian za to biskup i kapituła zastrzegają dla siebie roczną daninę w postaci 1 miary lubuskiej pszenicy i 1 miary lubuskiej żyta z każdego łanu, z wyłączeniem jedynie tzw. łanów sołtysich.Informacje źródłowe na temat pochodzenia i liczebności komturii są skąpe. Templariusze chwarszczańscy pochodzili z nieokreślonej komandorii zakonnej w prowincji niemieckiej, być może w Tempelhof (obecnie w granicach administracyjnych Berlina). Możne przypuszczać, że było to kilku rycerzy z giermkami oraz kapelan, tak jak w innych konwentach.

• 1234 – posiadłości chwarszczańskich templariuszy powiększają się o wieś Dargomyśl i 200 łanów ziemi nad rzeką Myślą ("...Dargumiz in terra Chinz iuxta Aquam, que Mizla wlgari nomine appellatur, cum Ducentis mansis, cum omni libertate et utilitate, nec non Jure Teutonicali contulimus et donamus possidendam..."); nadanie to niewątpliwie pochodziło od Henryka Brodatego, który w tym czasie zajął ziemię kiniecką, ale dokument fundacyjny wystawił książę pomorski Barnim I, podkreślając w ten sposób swoje uprawnienia do tego obszaru
• 1241 (lub 1243) – wielmoża Wołost (lub Włost; Comite Volostone) uposaża chwarszczańskich templariuszy posiadłościami z ośrodkiem w Oborzanach oraz Lubnie, zapewne jako wynagrodzenie strat poniesionych przez zakon w bitwie pod Legnicą z Tatarami
• 18.01.1247 – papież Innocenty IV zatwierdza dobra templariuszy m.in. w Chwarszczanach, ziemi kinieckiej i Baniach ("...terras, redditus, possessiones et alia bona vestra, que in de Quarsan, de chins, de banen, de lezenitze, de henrikestorpe, de tempelbergbe, de Marquardestorpe, de Nyentemple, de Colaz villis el terris habitis...")
• Ok. 1250 – po płn.–zach. stronie chwarszczańskiego założenia wybudowano romańską, granitową kaplicę
• Poł. XIII w. – wskutek ekspansji askańskiej większość dóbr templariuszy na śląskim i wielkopolskim pograniczu znajduje się w obrębie Marchii Brandenburskiej. Margrabiowie rozpoczynają intensywną działalność osadniczą i kolonizatorską, akcję nadań ziemi rycerstwu oraz uposażenia i przywileje dla miast. Jednocześnie podważają prawa własności do niektórych posiadłości zakonnych.
• 13.02.1259 – książę kaliski Bolesław Pobożny potwierdza nadania swego ojca, Władysława Odonica ("...Totam Terram, Custeryn vulgariter nuncupatam, cum Agris, villis, aquis ac omnibus utilitatibus ad eandem terram pertinentibus... contulit perhenniter et perpetue possidendam, theloneo nobis duntaxat de magnis navibus allecia deportantibus reservato, a quorum solutione homines eorundem fratrum voluit esse liberos et immunes..."); zakonnicy wystarali się prawdopodobnie o ten dokument ze względu na roszczenia margrabiów brandenburskich do ich dóbr
• 31.12.1262 – Jan i Otton z dynastii askańskiej zawierają ugodę z Widekindem (Widekinusem), mistrzem templariuszy w Niemczech i krajach słowiańskich, na mocy którego templariusze w zamian za zrzeczenie się praw do miejscowości leżących przy drodze do Gorzowa (oppidum – prawdopodobnie przedlokacyjna osada targowa pod Kostrzynem, Kłośnica, Warniki, Dąbroszyn, Pudignowe i Witnica) oraz dóbr komandorii w Myśliborzu, otrzymują potwierdzenie posiadania komandorii] chwarszczańskiej wraz z dziesięcioma wsiami (Bogusław, Carkzowe?, Cychry, Dargomyśl, Dębno, Gudzisz, Krześnica, Nyvik?, Oborzany, Sarbinowo); formą zadośćuczynienia jest dodatkowo wieś Kaleńsko w ziemi kostrzyńskiej, będąca wcześniej w posiadaniu rycerskim ("...opidum cum omni iure, quod in ipso habuimus, insuper et has villlas Cloznitz, Warnik, Tamprosowe, pudignowe, et witze cum earundem terminis et distinctionibus, iuribus et utilitatibus, sicut eas dignoscimur usque ad hec tempora possedisse... videlicet curia Quartzan, tyscher, willekinesdorp, torbamsdorp, boguzlawe, dargumizle, Obran, damme, Carkzowe, Gutistorp et Nywik, conferentes insuper nobis et domui nostre villam culinkze cum aliis villis prenominatis tytulo perpetue possidendos...")

Chwarszczany określane są mianem "curia" (oznaczającym w średniowiecznej łacinie dwór, gospodarstwo dworskie, folwark), komendant zaś występował jako zarządzający "des Hofes Quartzen", a więc jego siedziba miała raczej charakter folwarku aniżeli zamku. Założenie obronno-gospodarcze obejmowało kaplicę, wielką salę, budynki mieszkalne oraz stajnie, spichlerze i owczarnie.

• 23.04.1280 – konsekracja przez biskupa lubuskiego nowej ceglanej świątyni w Chwarszczanach, pod wezwaniem Wszystkich Świętych
• 5.11.1282 – książę wielkopolski Przemysł II zatwierdza fundację Odonica i zwalnia zakon od świadczeń na rzecz panującego
• 12.11.1284 – biskup lubuski Konrad transumuje dokument księcia Przemysła II z 5.11.1282 r. zatwierdzający dobra chwarszczańskich templariuszy
• 27.10.1286 – w komandorii przybywają wraz z dworem margrabiowie Otto V i Otto VI Młodszy; następnie margrabia Otto VI wstąpił w szeregi chwarszczańskich templariuszy (przebywał to do stycznie 1289 r., gdy przeniósł się do klasztoru cystersów w Lehnin)
• 1291 – komtur Chwarszczan Bernard von Eberstein (dotychczasowy komandor Rurki) występuje z tytułem preceptora (zwierzchnika) zakonu na Polskę, Sławię (Pomorze) i Nową Marchię, podległego preceptorowi Niemiec; w 1308 r. preceptor prowincjonalny rezyduje już w Oleśnicy Małej
• 1295 – templariusze z Chwarszczan podpisują układ z biskupem kamieńskim Wiesławem w sprawie dziesięcin oraz nabywają od joannitów wsie Warniki i Dąbroszyn
• 23.04.1295 – margrabia Albrecht II dokonuje rozgraniczenia posiadłości własnych i chwarszczańskich templariuszy
• 1303 - komandoria chwarszczańska otrzymuje potwierdzenie nadań od biskupa poznańskiego Andrzeja
• Przed 1307 – templariusz Jan Wartemberg funduje ołtarz pw. św. Jana i św. Katarzyny oraz Wszystkich Świętych w chwarszczańskiej kaplicy
• 12/13.10.1307 – aresztowanie francuskich templariuszy
• 13.09.1308 – pomimo, że wieś Cychry (Scicheher) należała do templariuszy, margrabia Waldemar sprzedaje ją w imieniu templariusza Guntherusa de Kothen mieszczanom frankfurckim Tomaszowi i Janowi Hokeman, prawdopodobnie spodziewając się rychłej kasacji zakonu; transakcja została zapewne unieważniona lub wieś odkupiono, gdyż znalazła się następnie w posiadaniu chwarszczańskich joannitów ("... quod frater Guntherus de Kothen vendidit discretis viris Thome et Johanni, germanis doctis hokeman et eorum veris heredibus villam Scicheber cum universis et singulis attinenciis, cum omni seruicio et cum omni iure, utilitate et usufructu, quosumque nomine canseatur, prout ipsam villam predictus frater Guntherus et sui confratres habuerunt et pariter possiderunt, iusto et consueto tytulo perpetuis temporibus possidentam libere et habendam (...))
• 02.05.1312 – rozwiązanie zakonu templariuszy bullą Ad providam papieża Klemensa V
• 1312 – posiadłości templariuszy na obszarze Marchii zajmują margrabiowie brandenburscy
• 1318 – w układzie zawartym w Cremmen, negocjowanym przez przedstawicieli przeora niemieckiego – Pawła z Modeny i Leonarda de Tiburtis, margrabiowie brandenburscy potwierdzili joannitom posiadanie dóbr templariuszy
• 6.05.1325 – w Chwarszczanach przebywa margrabia brandenburski Ludwik wraz z Hasso i Henrykiem von Wedel; prawdopodobnie byli goszczeni już przez joannitów
• 2.04.1335 – w Chwarszczanach wymienia się joannitów jako właścicieli; dokument informuje, iż komtur Gebhard von Bortfelde przeznaczył templariuszom Bertramowi i Bosonowi von Greifenberg 7 grzywien brandenburskich jako rekompensatę za ufundowanie przez nich kilka lat wcześniej ołtarza w kościele parafialnym w Chojnie
• 16.11.1345 – chwarszczańscy joannici otrzymują od margrabiego Ludwika wieś "Bucholt prope Bernowe" (nieznana wieś Buchholtz w okolicach Barnówka), którą w 1338 r. nadał Betkinowi von der Ost i jego szwagrowi Dobergastowi von Santzkow (Dobrogostowi Nałęcz z Szamotuł) wraz z Goszkowem
• 1346 – chwarszcańscy joannici otrzymują dochody z czynszu na polach Mieszkowic
• 1350 – komtur w Chwarszczanach zostaje upomniany przez papieża z powodu lekceważenia klątwy rzuconej na margrabiego Ludwika Starszego, który zajął ziemie biskupa lubuskiego Stefana II
• 10.02.1351 – margrabiowie Ludwik Starszy i Ludwik rzymski przyznają kaplicy uposażenie w formie renty z pól Mieszkowic na utrzymanie ołtarzy św. Jana Ewangelisty i św. Katarzyny w "capella curie Quartzen"
• 14.03.1354 – zawarta zostaje ugoda pomiędzy margabią a biskupem lubuskim Henrykiem, w wyniku której margrabia miał wypłacać biskupowi przez następne 10 lat 900 grzywien brandenburskich srebra jako odszkodowanie; układ poręczyli komtur i bracia zakonni z Chwarszczan
• 1382 – układ w Heimbach, w którym uzgodniono podział kompetencji pomiędzy przeorem niemieckim joannitów a stałym urzędem przeora brandenburskiego (peceptor, Herrenmeister), w dobie nowożytnej nazywanego baliwem. Początkowo baliwowie rezydowali w Chwarszczany i Łagowie. W 1428 r. zakon joannitów nabył zamek w Słońsku i tam przeniósł rezydencję baliwów.
• Pocz. XV w. – joannici ufundowali w chwarszczańskiej kaplicy zespół malowideł przedstawiających w części podłużnej nawy postacie Apostołów, św. Krzysztofa z Chrystusem i w wielobocznym prezbiterium Świętych Dziewic
• 1402–1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1419 – spór pomiędzy joannitami a wójtem krzyżackim o most na Warcie w Santoku, w wyniku którego joannici chwarszczańscy zostali poddani represjom
• 1433-34 – zbrojne najazdy dokonane przez wójta krzyżackiego Henryka von Rabenstein na dwór chwarszczański i konfiskata mienia komandorii; represje wobec joannitów spowodowane były tym, iż podczas najazdu husycko-polskiego oddali oni Polakom Santok i wpuścili do Nowej Marchii najeźdźców
• X.1433 – wygnany z Chwarszczan komtur Bruker i komtur swobnicki Nickel von Thierbach udają się na dwór księcia szczecińskiego Kazimierza V ze skargą na zakon krzyżacki; przy jego pośrednictwie zawarto następnie w Malborku ugodą na mocy której Chwarszczany miały być zwrócone joannitom do 11 listopada 1434 r.
• 2.10.1434 – cesarz Zygmunt nakazuje wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu zwrot Chwarszczan
• 15.04.1435 – zaangażowanie w spór najwyższych władz świeckich i kościelnych kończy spór komandorii chwarszczańskiej z zakonem krzyżackim wydaniem wyroku korzystnego dla joannitów; wielki mistrz zakonu krzyżackiego wybaczył joannitom zdradę, zrezygnował z roszczeń materialnych i oddał Chwarszczany, ale pod warunkiem, iż komtur chwarszczański Bruker, burgrabia sanocki Runge i pleban choszczeński Stefan zostaną skazani na banicję
• 1460 – elektor Fryderyk II potwierdza joannitom ich włości, m.in. Chwarszczany, Sulęcin, Ostrów
• 1532 – na terenie Nowej Marchii wprowadzono protestantyzm jako religię obowiązującą
• 15.06.1540 – komandoria Chwarszczany zostaje przejęta przez margrabiego Jana z Kostrzyna; joannici zostają zmuszeni do przeniesienia konwentu do Świdwina
• 1545 – w Chwarszczanach zorganizowano siedzibę domeny państwowej, do której należało 9 wsi (Chlewice, Cychry, Dargomyśl, Gudzisz, Kaleńsko, Krześnica, Mościce, Sarbinowo, Szumiłowo), 2 kolonie (Porzecze i Reczyce) oraz miasto prywatne Boleszkowice (od 1473 r. stanowiące własność margrabiów). Wówczas to, w sąsiedztwie średniowiecznych zabudowań założono folwark, nie było natomiast wsi chłopskiej. Kaplica zamieniona zostaje na zbór protestancki służący miejscowej gminie.
• 1618-1648 (wojna trzydziestoletnia) – liczba ludności w regionie zmalała o 1/3
• Przed 1663 – wymienia się kościół w Chwarszczanach jako filię parafii w Cychrach
• 1701 – powstanie Królestwa Prus
• 1718 – nie wymienia się w Chwarszczanach żadnych chłopów; jest tu natomiast karczma oraz młyn
• 25.08.1758 – prusko-rosyjska bitwa pod Sarbinowem; wojska rosyjskie niszczą wieżę i dach kościoła
• 1760 – kościół zostaje odbudowany; podniesiono nieznacznie elewację wieży i wprowadzono nowy dach, o zmienionej geometrii
• Pocz. XIX w – wykształcanie się nowożytnej wsi; rozwój folwarku związany z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt oraz w mniejszym zakresie z działalnością przemysłową (młynarstwem, gorzelnictwem)
• 1804 – w Chwarszczanach wymienia się dwóch chałupników
• 1806–1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
• 1807–1811 – reformy gospodarcze Steina- Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach
• 1815–1818 – reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Kostrzyn, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
• 1809 – domenę liczącą 2752 morgi ziemi obsługuje dwóch budników i pięciu komorników, zatrudniony jest też bednarz, kołodziej i felczer; zabudowa folwarku poszerza się też o karczmę, młyn wodny i tartak
• 1850 – do domeny chwarszczańskiej należą dwa inne folwark]i: w Krześnicy i Cychrach; areał folwarku wynosił prawie 900 ha (w tym ok. 730 ha gruntów ornych i ponad 100 ha łąk); z tego okresu pochodzi również krajobrazowe założenie parkowe zlokalizowane nad rzeka Myślą.
• 1859 – wykonanie maswerków okiennych w kaplicy
• 2 poł. XIX w. – folwark rozbudowany zostaje do dużego założenia gospodarczego zlokalizowanego w okolicy kaplicy
• 1870 i 1898 – w kaplicy prowadzone są prace konserwatorskie obejmujące m.in. rewaloryzację średniowiecznych malowideł; z tego też czasu pochodzi neogotycka zakrystia wybudowana przy północnej elewacji kaplicy
• 1871–1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej

• XIX/XX w. – powstaje zespół młyński z kaszarnią (młynówka z 1895 r., młyn i kaszarnia z ok. 1914 r.)
• 1929 – dzierżawcą folwarku chwarszczańskiego jest Scherz; areał wynosi 610 ha, hodowla 60 koni, 160 sztuk bydła, ok. 300 owiec
• 04.02.1945 – majątek zajęty przez wojska 5 Armii 1 Frontu Białoruskiego; zniszczono część zabudowy gospodarczej, zdewastowano dwór, który przetrwał do początku lat 60 XX w. (obecnie nie istnieje); zachował się natomiast zespół młyński z kaszarnią
• Po 1945 – majątek domeny państwowej zostaje znacjonalizowany i powstaje państwowe gospodarstwo rolne podległe kolejno nadrzędnym jednostkom w Dębnie, Barlinku, Myśliborzu i Wysokiej
• 1947 – grunty majątku częściowo rozparcelowano
• 20.11.1948 – poświęcenie kościoła jako świątyni filialnej parafii w Sarbinowie
• Po 1949 – zamalowane zostają polichromie ścienne w kościele
• Pocz. lat 60 XX w. – rozebrano dwór we folwarku
• 1975 – w wyniku pozostawienia jałowej śluzy w młynie, zamkniętej w okresie silnego przyboru wód, Myśla ominęła śluzę i wytyczyła nowe koryto; doprowadziło to do unieruchomienia młyna i kaszami
• 1988 – młyn ponownie uruchomiono, w oparciu o napęd elektryczny
• Po 1990 – nieruchomości gospodarstwa rolnego wraz z ziemią przejmuje Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa
• 1996/97 – konserwator Tadeusz Makulec ze Szczecina podejmuje prace przy odsłanianiu i konserwacji polichromii w kościele
• 2003 – przy Muzeum Pojezierza Myśliborskiego w Myśliborzu powstaje zespół, który następnie tworzy interdyscyplinarny projekt o charakterze badawczo-konserwatorskim dotyczący dziejów komandorii templariuszy]i joannitów w Chwarszczanach
• 25.08.2005 – na obszarze dawnego założenia templariuszy powstaje Park Kulturowy Chwarszczany
• 10.07.2006 – rejestracja Stowarzyszenia Szlak Templariuszy z siedzibą w Raszynie
• 05.08.2010 – wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie uznano funkcjonowanie Parku Kulturowego w Chwarszczanach za niezgodne z prawem

Projekt Chwarszczany

Interdyscyplinarny projekt o charakterze badawczo-konserwatorskim dotyczący dziejów komandorii templariuszy i joannitów w Chwarszczanach, realizowany przez Muzeum Pojezierza Myśliborskiego w Myśliborzu. Do celów projektu należą: przeprowadzenie studiów związanych z dziejami kaplicy stanowiącej centrum dawnego założenia, uzyskanie odpowiedzi na pytania związane z zasięgiem i charakterem średniowiecznej komandorii oraz rozpoznanie pozostałości wcześniejszego osadnictwa z okresu pradziejów i wczesnego średniowiecza, a także popularyzowanie wizerunku kaplicy i ratowanie unikalnego cyklu średniowiecznych malowideł, które wymagają natychmiastowej konserwacji. Patronat medialny nad projektem objęły: kwartalnik "Gazeta Rycerska" i miesięcznik "Odkrywca".

Prace archeologiczne

Sezon 2004

• IV-V 2004 – analiza źródeł archiwalnych i wykonanie sieci odwiertów, których wyniki stały się podstawą do wytyczenia właściwych sondaży (wykopów) archeologicznych

• 12.07-30.09.2004 – prace wykopaliskowe drugiego etapu badań; założono 6 wykopów, w tym 2 przylegające do ścian świątyni

Wynik prac potwierdziły, że obecna kaplica została wzniesiona na pozostałościach starszej, mniejszej budowli i przylegającego do niej cmentarza. Wewnątrz odsłonięto fragmenty średniowiecznej posadzki. Na zewnątrz pod fundamentami kaplicy i na obszarze wokół niej odkryto relikty (jamy odpadowe, spiżarnie, paleniska, itp.) znacznych rozmiarów osady, zamieszkanej od ok. 500 r. p.n.e. Po północnej stronie świątyni odsłonięto część najstarszego cmentarza zakonnego z XIII w. Groby odkryto także przy dawnym południowym wejściu do kaplicy, w tym pochówek zakonnika – templariusza, datowany na ok. 1230-1280. Badania nie potwierdziły hipotezy, że templariusze zbudowali komandorię w pobliżu słowiańskiej wsi. Wieś Chwarszczany powstała znacznie później, w okresie nowożytnym.

Sezon 2005

• lipiec-listopad 2005 – prace wykopaliskowe; założono 4 wykopy po zachodniej stronie kaplicy

W wykopach usytuowanych przy murze i w piwnicy stojącego obok kaplic domu poszukiwano śladów tzw. wielkiej sali. Przy ścianie budynku odsłonięto granitowe fundamenty starszej budowli z okresu średniowiecza z wtórnie użytymi gotyckimi cegłami, nie znaleziono jednak bezpośrednich dowodów na istnienie w tym miejscu domu templariuszy. Podczas wykopów znaleziono również wiele drobnych przedmiotów z czasów templariuszy i joannitów: m.in. grot strzały z XIII w., monetę – brakteat guzikowy z XVI w., żelazną sprzączkę od pasa (przy kościach zakonnika). W pobliżu kaplicy odkryto część zakonnego cmentarza z 12 grobami. Kilkadziesiąt metrów na zachód od kaplicy spodziewano się znaleźć relikty średniowiecznej przeprawy, jednakże poza pojedynczymi elementami nowożytnych konstrukcji drewnianych, odkryto tam tylko średniowieczne warstwy kulturowe związane z osuwaniem się wzgórza. W trakcie obniżania terenu związanego z osuszaniem zawilgoconych murów kaplicy, odsłonięto na wprost portalu południowego granitowe mury nieznanej budowli dostawionej w okresie późnego średniowiecza przez joannitów. Przy obiekcie nie prowadzono badań archeologicznych, odsypano tylko i oczyszczono konstrukcję muru. Ponadto przy świątyni, spod zwałów gruzu i kamieni wyciągnięto fragmenty zniszczonej, pochodzącej z kaplicy płyty nagrobnej, zmarłego w XVII w. zarządcy domeny chwarszczańskiej – Hansa von Rotkircha.

Sezon 2006 i 2007

Prace archeologiczne kontynuowane były w sezonach 2006 i 2007. W dniach 17-19 września 2007 r. odbył się festyn historyczny.

Sezon 2008

Od 04.08.2008 r. trwa 5 sezon badań archeologiczno-architektonicznych. Kontynuowane są prace w wykopie przy domniemanej przeprawie lub przystani na rzece Myśli (na zach. od kaplicy, gdzie odkryte zostały belki drewniane, być może pozostałości budynku gospodarczego z XVI w., albo drewniane umocnienie dawnego brzegu rzeki) oraz w nowym wykopie przy płn.-zach. wieży kaplicy, gdzie badany jest m.in. przebieg muru odkrytego w pierwszym sezonie badań. Badania sondażowe wewnątrz kaplicy potwierdziły fakt istnienia wcześniejszej, romańskiej kaplicy z około poł. XIII w. Odkryto fragmenty fundamentu przylegające od wewnątrz do ławy fundamentowej kaplicy gotyckiej. W dniach 16-17.08.2008 odbył się festyn historyczny.

Komandoria

Komturzy

Templariusze

Lata	Komtur
Jan	1251
Zygfryd	1262-1276
Henryk	1282-1285
Bernard von Eberstein	1291-1295
Günter von Köthen	1308
Jan von Wartenberg	1312

Joannici

Lata	Komtur
Gebhard von Bortfelde	1318?-1335
Burchard von Saldern	1344-1345
Bertold von Hugen	1354
Jordan von Vrekleve	1360-1361
Stefan von Klebelow	1368
Henryk von Wedel	1372-1376
Henryk von Arnim	1420
Bernard Bruker	1433-1434
Nickel von Thierbach	1435
Herman Knut	1438
Konrad von Redern	1440
Bernard Bruker	1440-1442
Jerzy von Schlabrendorff	1474-1479
Zygmunt Prosor	1484
Jakub von Barfuss	1493-1494
Jakub Brasse	1495
Zygmunt von Schlabrendorff	1506-1507
Veit von Thümen	1522-1523
Melchior von Barfuss	1529-1540

Teren komandorii

Komandoria zajmowała płaskie wzniesienie w kształcie elipsy o wymiarach 100 × 150 m. Od zachodu przylegała do rzeki Myśli, z pozostałych stron poprzedzał ją stumetrowy pas moczarów, co nadawało miejscu charakter obronny. Na terenie założenia znajdowały się dziedzińce reprezentacyjny i gospodarczy, zaś brama wjazdowa znajdowała się po stronie południowej w tym samym miejscu, gdzie obecnie przebiega brukowana droga prowadząca do świątyni. Oprócz zachowanej do dziś kaplicy, inną budowlą w ramach ośrodka była tzw. Wielka Sala (rodzaj kapitularza). W skład zabudowań gospodarczych wchodziły z pewnością stajnie, spichlerze, owczarnie, czy gołębniki. W sąsiedztwie założenia znajdował się młyn wodny, wzmiankowany w 1335 r., choć zapewne wybudowany wcześniej.

Fundacje kościołów

Na terenie swoich posiadłości templariusze wznieśli kościoły w Cychrach, Dargomyślu i Oborzanach. Były to budowle romańskie, założone na planie prostokątnym bez wyodrębnionego prezbiterium i wieży po stronie zachodniej, nie różniące się od innych kościołów parafialnych budowanych w tym czasie w regionie.

Akcja kolonizacyjna

Nadania dla templariuszy powodowane były prawdopodobnie dążeniem do zabezpieczenia pogranicza wielkopolsko-pomorskiego oraz zagospodarowaniem terenu na prawie niemieckim. Był to region przeważnie zalesiony i słabo zasiedlony. Podobnie jak w przypadku innych komturii, również chwarszczańska z pewnością prowadziła działalność kolonizacyjną. Spośród wymienionych w 1262 r. w układzie z margrabiami brandenburskimi wsi, przynajmniej część musiała być założona przez templariuszy.

Gospodarka

Niewiele wiadomo na temat działalności gospodarczej templariuszy na pograniczu wielkopolsko – pomorsko – brandenburskim. Z pewnością hodowali konie, bydło, posiadali prawdopodobnie liczne stado owiec, skoro jeden z polskich templariuszy nosił tytuł mistrz pasterzy (magister opillionum). Uprawiali również na swój rachunek ziemię. Na podstawie późniejszych dokumentów joannitów można przypuszczać, że templariusze zajmowali się połowem ryb w Myśli, prawdopodobnie również wykorzystywali swoje prawo do posiadania młynów na rzece Myśli, z których jeden wzmiankowany był w Chwarszczanach w 1335 r. Jednak głównym zajęciem templariuszy było zarządzanie, administrowanie, ściąganie podatków, czyli generowanie dochodów i ich pomnażanie.

Ludność

Rok	Ludność
1933	454
1939	457
1985	203
1990	198
2005	222

Gospodarka

• Działalność rolnicza: na terenie sołectwa funkcjonuje 33 gospodarstwa rolne; grunty orne zajmują pow. 340 ha, sady 5,5 ha, łąki 40 ha, pastwiska 22,5 ha.
• Działalność gospodarcza: mała elektrownia wodna, produkcja wyrobów tartacznych, restauracja „Templum” Anna Katarzyna Litwin, sklep spożywczo-przemysłowy

Organizacje i instytucje

• Ochotnicza Straż Pożarna (remiza zlokalizowana w centrum wsi, naprzeciwko zespołu młyńskiego)
• Wiejski ośrodek kultury (obok dawnej szkoły)

Edukacja

Dzieci i młodzież miejscowa uczęszczają do szkoły podstawowej i gimnazjum w Boleszkowicach, a dzieci w wieku przedszkolnym (obowiązkowo dzieci 6-letnie) oraz z klas I-III do Szkoły Podstawowej w Gudziszu

Atrakcje turystyczne

Park Kulturowy

Utworzony uchwałą Nr/ 147 /2005 Rady gminy Boleszkowice z 25.08.2005 r. Obejmuje on obszar dawnego założenia komandorii templariuszy i joannitów, wraz z nowożytnym folwarkiem. Na terenie dawnej komandorii corocznie organizowane są koncerty muzyki średniowiecznej, konferencje naukowe oraz festyny rycerskie.

Kaplica

Architektura

Kościół św. Stanisława Kostki, pierwotnie św. Jana Ewangelisty; jeden z najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego.

Pierwsza kaplica

Podłużna, jednonawowa budowla nakryta dwuspadowym dachem, wybudowana prawdopodobnie w poł. XIII w. (1235-1262) po płn.-zach. stronie założenia, na planie prostokątnym z ostrołukowym portalem po stronie zachodniej. Jak się przypuszcza, jej program architektoniczny mógł być podobny lub identyczny do kaplicy templariuszy w Rurce na terenie Pomorza Zachodniego. Rozebrana ok. 1280.

Druga (obecna) kaplica

Wybudowana przed 1280 r. w stylu gotyku redukcyjnego, w miejscu poprzedniej kaplicy przez przedstawicieli cysterskiej strzechy budowlanej pracującej przy realizacji klasztoru w Chorinie k. Angermünde (tzw. strzechy choryńskiej). Świadczy o tym zastosowany układ przestrzenny w postaci podłużnej nawy, zamkniętej wielobocznie oraz repertuar wykorzystanych detali architektonicznych i rzeźbiarskich. Zarazem kaplica chwarszczańska wydaje się być dalekim echem tradycji "świętej kaplicy", dla której realizacja paryskiej Sainte-Chapelle była istotnym i zarazem przełomowym wydarzeniem. W sensie symbolicznym natomiast, kaplica wiązana jest przez historyków sztuki z architekturą jerozolimską, zwłaszcza poprzez zbieżny z jej wyglądem zewnętrznym biblijny opis Świątyni Salomona oraz średniowieczne przekazy ikonograficzne tejże świątyni.

Kaplica jest budowlą salową o wymiarach dł. 25,2 m × szer. 9,5 m × wys. 13,6 m, oskarpowaną, od wschodu zamkniętą poligonalnie (5/8), w zachodnich narożach zaopatrzoną w dwie cylindryczne wieże. Poprzeczne prostokątne przęsła o proporcjach boków ok. 3:4. Od północy do trzeciego przęsła (licząc od zachodu) dostawiono w XIX w. dwuprzęsłową zakrystię na miejscu starej.

Mury posadowione są na kamiennym fundamencie i niewysokim cokole zwieńczonym prostym gzymsem. Na cokole wznosi się partia muru wykonana ze starannie obrobionych kostek granitowych układanych w regularne poziome warstwy – w fasadzie zachodniej 11, w pozostałych elewacjach 10, z zastosowaniem warstw wyrównawczych z okrzesków granitowych. Partię tę wieńczy gzyms okapnikowy wykonany w cegle profilowanej. Górna część ścian wykonana z dobrze wypalonej cegły (30 × 13 × 10 cm) w wątku wendyjskim. W XIX wieku zostały nieco podniesione przy użyciu cegły maszynowej i zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym. W fasadzie zachodniej zastosowano nieregularnie rozmieszczone zendrówki. Na osi fasady granitowy dwuskokowy portal o łagodnie zarysowanym łuku ostrym. Korpus nawowy o smukłych proporcjach, potęgowany przez silnie wysunięte skarpy, z których dwie zachodnie mają nieznaczny uskok około połowy wysokości. Pierwotne zwieńczenie skarp posiadało, na co wskazują ślady na murach, nieco szerszy kąt rozwarcia. W przestrzeniach międzyskarpowych osadzone są wąskie, ostrołukowe okna, o szeroko rozglifionych obustronnie ościeżach. Okna sięgają powyżej zwieńczenia skarp, a u dołu zaczynały się pierwotnie od gzymsu kapnikowego wieńczącego granitowy cokół. Obecnie są częściowo zamurowane od dołu do różnej wysokości. Całkowicie zamurowano okno znajdujące się na osi kościoła we wschodnim zamknięciu, oraz w ścianie północnej tej części kościoła. Zamurowane jest również okno w fasadzie zachodniej, oraz sąsiadujące z nim okno w północnej ścianie pierwszego przęsła. Maswerkowe wypełnienie okien z laskowaniem i oszkleniem witrażowym jest efektem XIX-wiecznej (lata 1870 i 1898) restauracji. Fasada zachodnia z granitowym portalem o dwuuskokowych ościeżach wykonanych z dokładnie spasowanych kwadr i klińców granitowych. Archiwolta zamknięta jest delikatnym ostrołukiem z elementem zwornikowym. W ościeżach osadzone są ostrołukowe drzwi dwuskrzydłowe. Ponad portalem w ścianie wzniesionej z cegły osadzone jest gotyckie okno – szersze od pozostałych z maswerkowym wypełnieniem i trójdzielnym laskowaniem. Obecnie jest ono całkowicie zamurowane. Fasadę wieńczy ceglany szczyt wymurowany na nowo w XIX wieku, w którym znajduje się ostrołukowe okno z zawieszonym w jego świetle dzwonem. Szczyt wieńczy sygnaturka.

W elewacji południowej znajduje się drugi, mniejszy Wnętrze

Wnętrze prezentuje się jako jednolita przestrzeń dość silnie wyciągnięta wzdłuż i w pionie, ograniczona dużymi płaszczyznami ścian i sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Podziały artykulacyjne podkreślone zostały przez służki sklepienne o kielichowych, gładkich głowicach. We wschodnim zamknięciu służki spływają do posadzki, kończąc się talerzowymi bazami profilowanymi trzema ćwierćwałkami opierającymi się na dwukondygnacyjnych cokołach, w których ośmiobok przechodzi w czworobok. W części wzdłużnej służki urywają się nieco poniżej parapetów okien. Pozbawione są wsporników, a jedynie ich dolna powierzchnia jest zaokrąglona i ozdobiona dość systematycznie przedstawionymi pojedynczymi listkami winorośli oraz krzyżami, których ramiona zakończone są zgeometryzowanymi liśćmi albo również zgeometryzowanymi kwiatami lilii. Służki wykonano z ceramicznych segmentów o wysokości równej 3-4 warstwom cegieł.

Krzyżowo-żebrowe sklepienie] tworzące niezwykle lekki (wizualnie) baldachim, zamykający wnętrze świątyni, złożone jest z jednolitych żeber o profilu trapezowym z nieco wklęsłymi ściankami. Żebra spoczywające na kielichowych głowicach służek ujęte są w pierścieniowate zworniki pozbawione dekoracji.

Ascetyczne wnętrze świątyni pozbawione jest praktycznie wystroju architektonicznego. Jedynym jego elementem są dwie wnęki ścienne oraz XIX-wieczna empora muzyczna. Pierwsza ostrołukowa wnęka na sedilia usytuowana w południowej ścianie wieloboku, profilowana jest analogicznie jak portal południowy. Druga wnęka, znajdująca się w sąsiednim południowo-wschodnim boku jest znacznie mniejsza, posiada ościeże w formie trójliścia profilowane kształtką o przekroju gruszkowym. Pełniła funkcję sakrarium, w którym przechowywano Najświętszy Sakrament. Empora muzyczna usytuowana przy ścianie zachodniej zajmuje większą część pierwszego przęsła. Wymurowana z cegły maszynowej wsparta jest na ostrołukowej arkadzie i dwóch kamiennych kolumnach z wielobocznymi głowicami i bazami. Prowadzą nań kamienne schody z balustradą usytuowane w północno-zachodnim narożniku. Pod emporą znajduje się wydzielona przestrzeń niewielkiej kruchty z dwuskrzydłowymi, ostrołukowymi drzwiami płycinowymi.

Obecna posadzka wykonana z kamiennych płyt znajduje się o około pół metra wyżej niż pierwotnie. Pod nią zlokalizowana jest niewielka krypta grzebalna. Wnętrze zamknięte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym i dachem pulpitowym krytym dachówką ceramiczną. W ścianie północnej pomiędzy skarpami osadzone są gotyckie okna maswerkowe o fazowanych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach. Od strony wschodniej znajduje się wejście zewnętrzne o prostych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym z jednodzielnymi drzwiami. Od strony zachodniej znajduje się niewielkie wejście do piwnicy zlokalizowanej pod zakrystią.

Wyposażenie

• Polichromie ścienne powstałe ok. 1400 r., przypisywane fundacji joannitów. Tworzą one wysoki na 2,75 m fryz biegnący wzdłuż ścian kaplicy na całej prawie ich długości, na wysokości okien.

Apostołowie i święty Krzysztof zajmują ściany nawy, natomiast Święte Dziewice zostały umieszczone na przestrzeni między oknami prezbiterium. Próby identyfikacji powiodły się tylko w przypadku niektórych świętych. W prezbiterium ze strony lewej ku prawej przedstawione zostały: 1) Święta Katarzyna z kołem i mieczem, 2) Święta Dziewica z modelem kościoła (monstrancją?), 3) Święta Dziewica z czworoboczną wieżą, 4) Święta Dziewica z kluczem (być może Marta), 5) Święta Dziewica z tarczą słoneczną, 6) Święta Dziewica z młotkiem, 7) Święta Dziewica z ptakiem, 8) Święta Dziewica z księgą, 9) Święta Barbara z kielichem i hostią, 10) Święta Urszula ze strzałą.

Na emporach ponad głowami siedzących na ławach apostołów namalowane są po dwie postaci aniołów. Powyżej postaci widać perspektywicznie wyobrażoną architekturę – mury i zabudowę miasta – prawdopodobnie Niebieskiego Jeruzalem. Wszystkie rysy są zdecydowanie zindywidualizowane, szaty bogato zdobione i udrapowane. Nie podobna znaleźć lokalne odniesienia dla tych przedstawień, co sugeruje że twórcy tych dzieł wywodzili się z kręgów przodujących pod względem artystycznym, być może z Francji.

Wykonane w technice fresku malowidła charakteryzują się konturowym sposobem malowania kompozycji oraz niezwykłą elegancją i wytwornością przedstawionych postaci. Wszyscy ubrani są w bogato zdobione motywami roślinnymi szaty o dekoracyjnie sfałdowanych krawędziach. Anonimowy twórca tego wyjątkowego w całym regionie dzieła wywodził się niewątpliwie z wiodących środowisk w zakresie malarstwa ściennego. Niezależnie od pochodzenia warsztatu i reprezentowanej przez niego szkoły nie ma wątpliwości co do wartości artystycznej dzieła. Niemieccy historycy sztuki przed drugą wojną światową uważali, że chwarszczańskie "...malowidła nie tylko należą do najważniejszych dzieł malarskich w Nowej Marchii lecz dają rzadki w północnych Niemczech] przykład zachowanego niemal kompletnego wystroju ścian kościelnych przez jednolicie uformowane średniowieczne malowidła ścienne".

Po 1945 r. malowidła zostały zamalowane przez mieszkańców Chwarszczan jako "krzyżackie". W roku 1996 podjęto próbę ich renowacji, przerwaną jednak z powodu braku środków finansowych.

• Fragment (głowa) płyty nagrobnej Hansa von Rotkirch, komendanta domeny chwarszczańskiej i dębnowskiej, zmarłego w 1617 r., pierwotnie przedstawiającej rycerza w całej postaci (ok. 160 cm długości). Początkowo znajdowała się ona prawdopodobnie w posadzce kościoła, lecz po jej podniesieniu przystawiona była zapewne do jednej ze ścian po północnej stronie choru. Po 1945 roku stanowiąc obcy i niechciany element wyposażenia, została z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Smętka usunięta z kościoła i zakopana opodal. Odkryty podczas prac przy kaplicy fragment w tejże płyty w postaci głowy zmarłego prezentowany jest we wnętrzu kościoła.

• Empora chórowa

• Dzwon umieszczony w oknie fasady zachodniej, odlany w 1875 r. przez F.H. Gruhl’a z Klein Welka. W 1988 r. przetopiony i na nowo odlany.

• Ambona z XIX w.

Pozostałe

• Zespół młyński z kaszarnią – powstał na przełomie XIX/XX w. (młynówka w 1895 r., młyn i kaszarnia ok. 1914 r., niewykluczone, że na miejscu wcześniejszego młyna) w obrębie dużego gospodarstwa rolnego, którego właściciel posiadał również młyn w Dargomyślu i kilka innych zakładów rolno-spożywczych. Obiekt przetrwał II wojnę światową, w 1975 r. w wyniku pozostawienia jałowej śluzy zamkniętej w okresie silnego przyboru wód, rzeka Myśla ominęła śluzę i wytyczyła nowe koryto, co doprowadziło do unieruchomienia młyna i kaszami. W 1988 r. uruchomiono młyn ponownie, ale już w oparciu o napęd elektryczny. Młyn należał do PGR Wysoka, po jego likwidacji, na początku lat. 90. XX w. młyn zaprzestał działalności. Obecnie jest własnością prywatną. Myśla zaś powróciła do dawnego koryta w związku z budową małej elektrowni wodnej.

• Kuźnia – powstała w pocz. XIX w., zbudowana z cegły ceramicznej i surowej, nakryta wysokim dachem dwuspadowym; obiekt zlokalizowany przy południowej granicy założenia folwarcznego, w obrębie niewielkiej zagrody (nr 2). Obecnie w stanie bliskim katastrofy budowlanej, pozbawiona całkowicie wyposażenia.

• Park dworski – założony w 2 poł. XIX w. w płd.–zach. części założenia, pomiędzy rzeką Myślą a drogą prowadzącą do dawnego folwarku (zdewastowany dwór rozebrany w pocz. lat 60 XX w.) Do naszych czasów zachowała się niewielka część dawnego założenia parkowego, o powierzchni ok. 30 arów. Pozostała część jest zabudowana i przekształcona w sposób uniemożliwiający powrót do dawnego założnia (także z powodu podziałów geodezyjnych).W granicach istniejącego parku znajdują się 24 gatunki roślin drzewiastych, w tym 15 gatunków drzew liściastych i 9 gatunków krzewów liściastych. Drzewostan parku tworzą: klony, graby, jesiony, wiązy, kasztanowce, lipy, wierzby, topole. Starodrzew zachował się w 70%. Nie ma drzew i krzewów iglastych. Z okazałych drzew wyróżniają się: Kasztanowiec zwyczajny – 410 cm obwodu pnia, 30 m wysokości 20 m zasięg korony i lipa drobnolistna – 295 cm obwodu pnia, 32 m wysokości, 16 m zasięg korony.

• kasztanowiec w pobliżu kaplicy, o obwodzie pnia 420 cm.