Dolsk (województwo zachodniopomorskie)

Dolsk (niem. Dölzig) – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie myśliborskim, w gminie Dębno. Według danych z 2010 r. miejscowość liczyła 206 mieszkańców.

Miejscowość znajdowała się od ok. 1250 r. na terytorium powstałej Nowej Marchii, do XVII w. w posiadaniu rodu von Schönebeck (dobra w ziemi golenickiej, chojeńskiej, myśliborskiej oraz gorzowskiej), następnie kilkukrotnie zmieniała właścicieli. W XIX w. Dolsk był jednym z największych majątków w okolicy. Od 1945 r. leży w granicach Polski.

Pośrodku wsi znajduje się barokowy kościół z lat 1740-41 z kwadratową trójczłonową wieżą, przebudowaną w 1878 r. W pobliżu południowego brzegu jeziora stoi ruina pałacu w stylu neogotyku angielskiego, z lat 1828-45. Zbudowany został przez Karla von Tresckow według projektu architekta związanego ze środowiskiem Karla Friedricha Schinkla, przebudowany około 1889 r. z zastosowaniem form neogotyckich i motywów nawiązujących do baroku. Park przypałacowy w stylu angielskim założony został w 1832 r. według projekt Petera Josepha Lenné, obecnie elementy kompozycji przestrzennej uległy znacznemu zatarciu. Ponadto na terenie parku stoi Dom Ogrodnika zbudowany w 1861 r., we wsi kuźnia z 1781 r. oraz ruina młyna wodnego z 1 połowy XIX w., o konstrukcji drewnianej ryglowej.

Toponimia

Pierwotna nazwa wsi mogła brzmieć Dolsk, od prasłowiańskiego dolъ "dół" z sufiksem -sk, co odpowiada rzeczywistemu ukształtowaniu terenu. Od niej prawdopodobnie pochodzą formy zgermanizowane Toltzick, Dölzig.

Nazwy na przestrzeni wieków: Toltzick 1337; Dolzik 1401; dotlzk 1456; Dolzig 1568; Doltzigk 1644; Dölzig 1833; Dölzig do 1945.

Położenie

Wieś położona jest 5,5 km na płn.-wsch. od Barnówka, 7 km od Dębna, 11 km od Myśliborza i 34 km od Gorzowa.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski wg Kondrackiego teren na którym położony jest Dolsk należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie oraz w końcowej klasyfikacji do mezoregionu Równina Gorzowska.

Środowisko przyrodnicze

Na północ od Dolska, w pobliżu wsi Dalsze, znajdują się żyzne siedliska łęgów jesionowo–wiązowych, tzw. Dolskie Łęgi – 73 ha brzozowego podmokłego lasu, ostateczny zespół zarośniętego jeziora. Rejon o charakterze pierwotnym, liczne gatunki ptactwa błotnego i bagiennego.

Historia

• Ok. 5000 p.n.e. – pierwsze osadnictwo na okolicznych terenach, o czym świadczą przypadkowe znaleziska narzędzi kamiennych
• VIII-poł. X w. - w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
• 960–972 - książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) - Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112-1116 - w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski.
• Pocz. XIII w. - obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa zachodniopomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• 1250 - margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje z czasem Nowa Marchia

• 1320-1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
• 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
• 1337 – pierwsza wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Toltzick (w ziemi golenickiej): Toltzick XLIIII, dos IIII. Hinrick von Schonenbergh pro seruicio VI, pactus II�solidos, taberna soluit X solidos - wieś liczy 44 łany (mansos), wolne od ciężarów podatkowych są 4 łany parafialne (dos), lennikiem zobowiązanym do służby konnej jest Hinrick von Schonenbergh (von Schönebeck) posiadający 6 łanów, pakt (pactus) płacony rycerstwu przez chłopów wynosi 2⅛ szylingów (solidos), opłata karczmy 10 szylingów. Do XVII w. wieś była w posiadaniu rodu von Schönebeck, który wybudował tu zamek.
• 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1535-1571 - za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
• 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
• 1 poł. XVII w. – majątek jest w posiadaniu Hansa von der Marwitz (1568-1618), posiadającego dobra w Smolnicy, Grzymiradzu i Zielinie (z linii zielińsko-grzymiradzkiej Marwitzów); jego żoną była Anna von der Goltz (1574-1645)
• 1644 – rodzina von Schönebeck wymieniana jeszcze jako właściciele "Doltzigk"

• 1618-1679 - majątek w posiadaniu Georga von der Marwitz (1606-1679), komendanta twierdzy Drezdenko
• 1679-1716 – majątek należy do Friedricha Wilhelma von der Marwitz (?-1716), syna Georga; żona Hedwig Sophie von Strauss z Czernikowa; od 1698 r. komendant Oderbergu, od 1703 r. generał-major kawalerii
• 1701 - powstanie Królestwa Prus
• 1716-1731 - po śmierci Friedricha Wilhelma von der Marwitz posiadłościami administruje jego syn Hans Georg, następnie od 1720 r. wspólnie ze swoim bratem Friedrichem Ludwigiem
• 1731 – Marwitzowie sprzedają majątek Dolsk królewskiemu tajnemu radca sądowemu Hansowi Wilhelmowi von Mörner (zmarł w 1758 r.), właścicielowi Kłosowa; potwierdzenie sprzedaży następuje w 1734 r.

• 1740-1741 – zbudowano kościół, z inicjatywy Hansa Wilhelma von Mörnera
• 1759 – po bezdzietnej śmierci von Mörnera, majątek w Dolsku nabywa kapitan Hans Albrecht Ernst von Bredow z Rościna
• 1766 – posiadłość nabywa szlachta von Lüders, która funduje istniejące budynki kuźni
• 1792 – majątek kupuje kapitan von Tresckow za 10,7 tys. talarów; następnie nabywa również folwark w Buszowie
• 1803 – kapitan von Tresckow umiera; prawo do majątku od wdowy Ermeliny wykupuje Karl Otto von Tresckow
• 1806-1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
• 1807-1811 – reformy gospodarcze Steina- Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach
• 1808-45 – majątkiem administruje bratanek kapitana von Tresckow, Karl August Bernhard von Tresckow; w tym czasie na majątku ciąży hipoteczny dług zaciągnięty u kupca Salingera; z czasem hipotekę powiększono o kuźnię
• 1810 – Karl August Bernhard von Tresckow sprzedaje część ziemi koloniście R. F. Meyerowi
• 1815-1818 - reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Myślibórz, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
• 1828-45 – Karl August Bernhard von Tresckow buduje pałac w stylu neogotyckim
• 1832 – rozszerzenie założenia parkowego w stylu angielskim
• 1845–1897 – właścicielem jest królewski szambelan Friedrich Carl Tassilio von Tresckow (ur. 29.10.1816 r. w Dolsku, zm. 26.6.1897 r. tamże). Dolsk jest jednym z największych majątków w okolicy – wraz z folwarkami i podległymi wioskami (folwark w Buszowie, młyn wodny, tartak, majątek sołtysi Różańsko, ⅛ zagród chłopskich oraz majątek Pszczelnik) posiada ok. 14 tys. mórg ziemi (tj. około 7,5 tys. ha ziemi), z czego grunty uprawne to ok. 4 tys., pozostałe części to lasy i łąki.

• 1871-1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
• Ok. 1889 – Tassilio von Tresckow, potomek Karla Augusta, dokonuje kolejnej przebudowy pałacu
• 1898 – posiadłość w Dolsku staje się własnością grafa Georga von Voss-Buch, kuzyna Tresckowów. Sprzedał on uprzednio swoje majątki Buch i Karow oraz królewski majorat miastu Berlin wraz z prawem przeniesienia na Dolsk; po otrzymaniu tego prawa od cesarza, stał się on grafem Voss-Dölzig (od 1900 r.).
• 1904 – umiera Georg von Voss-Buch; majątek przejmuje jego młodszy brat Max Wilhelm Karl Ferdinand von Voss-Stavenow, który staje się grafem von Voss-Dölzig. Ożeniony z Luise von Block, miał 2 córki i syna Karla-Achima, który zmarł 1 maja 1945 roku w Berlinie jako ostatni potomek tej linii rodu.
• 1930 – Dolsk zostaje zakupiony przez towarzystwo osadnicze, które dokonuje parcelacji ziemi na pojedyncze działki. Wycięto duże obszary lasów, drewno przeznaczając na budowę nowych domów. Dolsk staje się majętną wsią chłopską.
• 1944 – po nieudanym zamachu na Hitlera przeprowadzonym m.in. przez generała Henniga von Tresckow i śledztwie przeprowadzonym przez gestapo, odium winy spada również na pozostałą rodzinę Tresckow, której dobra konfiskuje III Rzesza; w zamku w Dolsku utworzono szkołę kadetów dla dzieci wyższych oficerów Wehrmachtu
• Po 1945 – pałac zamieniony na magazyn zboża, następnie nieużytkowany i dewastowany
• 1946 – utworzenie szkoły podstawowej
• 1968-1974 – działa zasadnicza szkoła rolnicza
• 1967 – pożar pałacu
• 1975 – likwidacja szkoły podstawowej; w wyniku zmiany podziału administracyjnego zlikwidowany zostaje powiat chojeński; wieś należy do województwa gorzowskiego i gminy Dębno
• 1975-1998 - miejscowość administracyjnie należy do województwa gorzowskiego
• Lata 90 XX w. – część terenu z pałacem przejmuje rodzina Marii i Krzysztofa Mudzo, część Lasy Państwowe
• 1999 - w ramach zmiany podziału administracyjnego wieś należy do województwa zachodniopomorskiego, powiatu myśliborskiego i gminy Dębno

Ludność

Gospodarka

Struktura działalności gospodarczej na 01.01.2004 r.:

W Dolsku funkcjonują 35 gospodarstwa rolne o łącznej pow. 439,38 ha, nastawionych na produkcje rolną (ze względu na IV,V i VI klasę ziemi przeważa żyto, pszenżyto, owies, jęczmień, w mniejszym stopniu pszenica) oraz hodowlę bydła oraz trzody chlewnej.

Struktura gospodarstw indywidualnych (łącznie grunty fizyczne = 446,48 ha):

We wsi notuje się wysoką stopę bezrobocia, mieszkańcy migrują za granicę oraz zatrudniają się przy pracach sezonowych, m.in. w szkółkach leśnych, na wyplatanie wianków, zbieractwo owoców leśnych. W miejscowości funkcjonują 2 firmy świadczące usługi leśne, które w sezonie dają zatrudnienie nawet kilkudziesięciu osobom. Działa również firma transportowa oraz firmy ogólnobudowlane świadczące usługi w kraju i za granicą. W sołectwie funkcjonują 2 sklepy spożywczo–przemysłowe oraz gospodarstwo agroturystyczne.

Organizacje i instytucje

• Sołectwo Dolsk – ogół mieszkańców wsi Dolsk, Borne, Turze stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa; teren działania sołectwa obejmuje wieś Dolsk, Borne, Turze – w ich granicach administracyjnych; obecny sołtys – Eugeniusz Grochowski.
• Ochotnicza Straż Pożarna

Edukacja

Dzieci uczęszczają do szkoły podstawowej w Różańsku, natomiast młodzież do gimnazjum publicznego w Smolnicy.

W Dolsku działała szkoła podstawowa, powstała w 1946 r., zlokalizowana w budynku z 1908 r. Funkcjonowała w systemie 7-klasowym, uczęszczały do niej dzieci z pobliskich miejscowości, tj. Mystek, Buszowa, Gajewa, Ostrowca, Sulisławia, Łąkomina. W latach 1968-1974 w szkole powstała zasadnicza szkoła rolnicza. Ze względu na zbyt mały przyrost naturalny i reformę administracyjną, w 1975 r. szkołę zlikwidowano, a uczniów przeniesiono do szkoły w Różańsku. Obecnie budynek stanowi dom mieszkalny.

Atrakcje turystyczne

• Ruiny neogotyckiego pałacu
• Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej
• Dom Ogrodnika – zbudowany w 1861 r. na terenie parku, szczytem po zachodniej stronie ulicy; murowany z cegły, parterowy z dwukondygnacyjnym bocznym ryzalitem, otynkowane elewacje zdobione boniowaniem oraz profilowaniem ościeży okiennych. Ok. poł. XIX w. przy domu ogrodnika zbudowano cieplarnię
• Kuźnia – zbudowana w 1781 r. (data na belce nad wejściem); konstrukcja ryglowa ze strychułowym wypełnieniem pól, później ściany częściowo przemurowane z kamienia i cegły. Usytuowana na płd. krańcu wsi, przy głównej ulicy. Własność gminy, wymaga renowacji. Wpisana do rejestru zabytków pod nr kl.-V-O/7/55 z 22.04.1955 r. oraz 269 z 24.09.1979 r..
• Ruina młyna wodnego – 1 poł. XIX w., konstrukcja drewniana ryglowa. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 268 z 24.09.1979 r..
• Cmentarz rzymskokatolicki – dawniej ewangelicki, w płd.-wsch. części wsi przy drodze do Barnówka, otoczony murem z 2 poł. XIX o dł. 605 m, ok. 200 m od zabudowań wsi; pow. 1,86 ha. Najstarsze nagrobki z lat 1862, 1886. W części wsch. cmentarza aneks z bramą z XIX w. Obok cmentarza zabytkowa kaplica przycmentarna z XIX w., odrestaurowana w 2001 r., obecnie dom pogrzebowy.
• Przez Dolsk przebiegają szlaki turystyczne: „Nad rzeką Kosą”, „Szlak lasów i jezior”, „Rezerwatów i pomników przyrody”.

Okolice

• Jezioro Dolskie
• W niewielkiej odległości na południe znajduje się jezioro Postne z polem biwakowym