Czemierniki

Czemierniki – wieś w Polsce położona na Wysoczyźnie Lubartowskiej, w województwie lubelskim, w powiecie radzyńskim, w gminie Czemierniki.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Czemierniki.

Rys historyczny

Pierwsze ślady osadnictwa odnaleziono w miejscowości Niewęgłosz. Znajduje się tam grodzisko datowane na X-XI wiek. Genealogia nazwy Czemierniki pochodzi prawdopodobnie od trującej rośliny o nazwie ciemiernik, która swojego czasu obficie występowała na tych terenach. Lokacja wsi Czemierniki przypadła na lata 1253-1325. W latach 1325-1327 w Aktach Kamery Apostolskiej wzmiankowany był kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława. Założono też parafię w archidiakonacie lubelskim w ziemi sandomierskiej. Wówczas to wieś była w posiadaniu rodu rycerskiego Dembińskich herbu Rawicz.

Złoty okres Czemiernik przypadł na XVI wiek po tym gdy w 1509 roku wieś stała się własnością rodu Firlejów. Mikołaj Firlej z Dąbrowicy za zasługi wojenne pod Smoleńskiem otrzymał od króla Zygmunta I Starego przywilej przenoszący Czemierniki na prawo miejskie magdeburskie. Zmienia się wówczas wygląd miasta, otrzymuje ono wydłużony rynek, samorząd miejski i herb. Czemierniki stają się ważnym ośrodkiem handlowo-usługowym. W tym okresie powstał też prawdopodobnie murowany dwór, rozbudowany w latach 1615-1622.

W okresie od października 1625 roku do stycznia 1626, w rezydencji Henryka Firleja schronił się wraz z rodziną i dworem król Zygmunt III Waza, który obawiał się panującej wówczas w Krakowie zarazy.

W 1655 roku miasto zostało zniszczone przez Szwedów. W II poł. XVII wieku przeszło w ręce Jana III Sobieskiego, a następnie w ręce jego syna Jakuba. W 1703 r. zezwolił on Żydom na osiedlanie się w Czemiernikach, oraz wyznaczył dla nich odrębny cmentarz.

W 1719 roku miasto przeszło w ręce Stefana Humięckiego, wojewody podolskiego. Kolejnym właścicielem Czemiernik został Stanisław Małachowski. W 1809 roku miejscowość stała się własnością Urszuli, córki Konstancji i Dominika Radziwiłłów.

Kolejnym właścicielem Czemiernik został generał Wincenty Krasiński, choć formalnym właścicielem był jego syn Zygmunt Krasiński. Majątkiem zarządzał Józef Kotarbiński. Przeprowadzony został wówczas remont pałacu, o czym informuje inskrypcja na pamiątkowej tablicy umieszczonej we wschodniej elewacji.

Okres rozwoju Czemiernik przypada za rządów Henryka Firleja. Ten cieszący się dużymi wpływami w ówczesnej Rzeczypospolitej arcybiskup gnieźnieński i późniejszy prymas Polski zlikwidował zbór kalwiński i założył misję Jezuitów. Sprowadził także architektów, aby stworzyć tu swoją rezydencję.

W latach 1603-1612 powstała murowana świątynia pw. św. Stanisława Biskupa oraz wzniesiona w stylu późnorenesansowym willa włoska wraz z zespołem fortyfikacji bastionowej. Sprowadzając ogrodników z Flandrii, Henryk Firlej założył ogrody, które swojego czasu uchodziły za jedne z najpiękniejszych w Polsce. Miasto dostało też nowy herb, który pozostaje w niezmienionej formie do dzisiaj.

W okresie powstania styczniowego na terenie Czemiernik toczyły się walki płk. Adama Zielińskiego z oddziałami rosyjskimi. W ramach sankcji w 1869 r. na mocy ukazu carskiego Czemierniki zostały pozbawione statusu miasta. W II poł. XIX wieku miejscowość była własnością Edwarda Raczyńskiego. W latach 90. XIX w. odziedziczył ją Karol Roger Raczyński aż do roku 1944. Był on ostatnim właścicielem dóbr Czemiernickich.

W 1918 r., po odzyskaniu niepodległości, Czemierniki stały się siedzibą gminy. Cały teren gminy (11 sołectw i 22 wioski) zamieszkuje ok. 7400 osób.

Po wybuchu wojny w 1939 r., przez okoliczne tereny przeszły oddziały wojskowe kawalerii generała Zygmunta Podhorskiego, stanowiące skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie generała Franciszka Kleeberga. Od 7 do 13 września 1939 r. w pobliskiej leśniczówce przebywała żona marszałka Rydza-Śmigłego. Bardzo szybko na terenie Czemiernik zorganizowały się oddziały partyzanckie, już w 1940 r. sformowały się oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W tym samym czasie Niemcy stworzyli getto dla ludności żydowskiej, oraz dokonali szeregu bestialskich mordów zarówno na ludności polskiej, jak i żydowskiej. Między innymi w 1942 roku rozstrzelanych zostało 36 Żydów, a w 1943 r. 35 Polaków i Żydów podejrzanych o pomoc partyzantom.

Według danych z 2002 r. w sołectwach na terenie gminy zamieszkuje ok. 5000 mieszkańców. Rolnictwo jest podstawową dziedziną gospodarki. Miejscowość spełnia też funkcję lokalnego ośrodka usługowego oraz zaopatrzeniowego. Na terenie Czemiernik znajdują się instytucje administracyjne (urząd gminy, poczta, bank spółdzielczy), oświatowe (szkoła podstawowa, gimnazjum, biblioteka publiczna) oraz opieki zdrowotnej (ośrodek zdrowia, stomatolog, apteki).

Decyzją metropolity lubelskiego abp Józefa Życińskiego z 21 czerwca 2008 roku erygowany został dekanat Czemierniki. Dziekanem został ks. Józef Stanisław Chorębała – proboszcz parafii Św. Stanisława w Czemiernikach.

Ludzie związani z Czemiernikami

• Feliks Skubiszewski
• ksiądz Jan Poddębniak
• Tadeusz Sławecki
• major pilot Dariusz Karwowski
• pilot Aleksander Chudek
• Władysław Cholewa
• Marianna Bocian

Zabytki

• Zespół zamkowy z lat 1615-1622, wzniesiony przez biskupa płockiego Henryka Firleja w miejscu wcześniejszego dworu alkierzowego z XVI w. Pod koniec XVII wieku własność Jana III Sobieskiego, a w XVIII wieku rodziny Humięckich. W latach 1783-1809 właścicielem był Stanisław Małachowski. Od 1850 roku właścicielem był Wincenty Krasiński.
  • pałac późnorenesansowy zbudowany pierwotnie pod koniec XVI wieku jako renesansowy dwór alkierzowy, przebudowany w latach 1615-1625 na zlecenie biskupa Henryka Firleja prawdopodobnie przez Jana Wolffa i ponownie po 1736 roku w stylu barokowym przez wojewodę podolskiego Stefana Humięckiego i jego syna Ignacego. Dodano wtedy dach mansardowy, późnobarokowe szczyty wolutowe i wykopano płytką fosę wokół pałacu (Styl Ludwika XVI). W 1813 roku spłonął dach. Około 1852 roku pałac został zwieńczony neogotycką attyką i zamurowano arkady loggi.
  • ceglane fortyfikacje bastionowe w stylu staro-włoskim z bastionami i sklepionymi kazamatami z lat 1615-1625.
  • brama zamkowa w stylu manierystycznym
• kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa w stylu renesansowo-manierystycznym z lst 1603-1617, brama
• kaplica pw. św. Ludwika
• dom parafialny "mansjonaria" z 1 poł. XVII w.
• cmentarz żydowski
• układ urbanistyczny z XVI-XVIII wieku
• kapliczka Matki Boskiej z ogrodzeniem
• cmentarz kościelny

Czemierniki Galeria

• 

  Zespół zamkowo-pałacowy, widok ogólny

• 

  Zamek bastionowy Firlejów

• 

  Brama wjazdowa

• 

  Widok pałacu od zachodu

• 

  Kościół pw. św. Stanisława Biskupa

• 

  Kościół pw. św. Stanisława Biskupa

• 

  Widok od strony ul Radzyńskiej

• 

  Fragment rynku

• 

  Fragment rynku

• 

  Współczesny budynek strażnicy OSP

• 

  Czemierniki, kapliczka przy cmentarzu oraz kościół. Widok od strony ul. Kockiej.

Bibliografia

• T. Demidowicz, Dawne miasta i miasteczka dzisiejszego woj. bialskopodlaskiego, "Podlaski Kwartalnik Kulturalny", 1991
• S. Kuraś, Słownik historyczno-geograficzny woj. lubelskiego Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa, 1983
• S. Kozłowski, Ekorozwój Gminy Czemierniki, Czemierniki: Zakład Poligraficzny "AWA-DRUK", 2003
• J. Chomiuk, Czemierniki-perła w dolinie, "Słowo Podlasia", 2000
• Czemierniki-niesłusznie zapomniane, "Gazeta Wyborcza", 07-11-1998
• WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE - CZEMIERNIKI (archiwum). izrael.badacz.org. .