Wielgolas (powiat miński)

Wielgolas – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie mińskim, w gminie Latowicz.

W latach 1526-1795 należała do starostwa latowickiego. W latach 1795-1809 – pod zaborem austriackim. Od 1809 r. w Księstwie Warszawskim, guberni warszawskiej, powiecie siennickim, a od 1866 r. w powiecie mińskim (od 1868 r. nazwa powiatu nowomiński). W latach 1870-1954 należała do gminy Wielgolas, w latach 1955-1972 – do Gromadzkiej Rady Narodowej w Wielgolesie, od 1972 r. należy do gminy Latowicz. W latach 1919-1939 była w granicach województwa warszawskiego, 1939-1945 w Generalnym Gubernatorstwie, 1946-1975 w województwie warszawskim, od 1975 do 1998 r. – w granicach województwa siedleckiego, od 1999 r. znajduje się w województwie mazowieckim.

Historia

We wsi odnajdywano groby ciałopalne należące do kultury grobów kloszowych, okrzeski krzemienne i fragmenty ceramiki pochodzące z neolitu, a wskazujące na istnienie tu osady i pracowni krzemiennej lub cmentarzyska.

Pierwsze wzmianki pochodzą z 1519 r. z użyciem nazwy "Wielkij Lasz" - wieś w starostwie latowickim. Od XVI w. istniał tu folwark i dworek.

W 1807 r. założono szkołę elementarną.

W 1864 r. miejsce działań oddziałów powstańców styczniowych. W okolicznych lasach stacjonowały oddziały partyzanckie Marcina Borelowskiego z Siennicy, ppor. Pawła Ługowskiego z Latowicza.

W 1918 r. założono Ochotniczą Straż Pożarną. W 1928 r. powstało Koło Gospodyń Wiejskich. W latach 1940-1944 działały tajne gimnazjalne komplety zorganizowane przez Jana Stabińskiego, które prowadzili nauczyciele: Czesław Sasimowski, Władysława Zwolińska i Teresa Orłowska. W latach 1956-1959 wzniesiono murowany budynek szkoły, a w latach 1991-1997 rozbudowano o nowe skrzydło. W 1970 r. wieś liczyła 271 mieszkańców, a w 2000 r. - 719. Przyrost naturalny w latach 1970-2000 wyniósł +29,5%. W 1988 r. we wsi było 127 domów, a w 2009 r. - 216 domów.

Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Wielgolesie

Miejscowa tradycja informuje o cudzie zjawienia Matki Bożej w Wielgolesie w XIX w. W latach 1930-1934 na Miejscu Zjawienia została wybudowana kaplica dzięki staraniom ks. Stefana Antosiewicza, proboszcza parafii Latowicz. W 1952 r. założona została parafia, a w latach 1957-1961 wybudowano kościół dzięki staraniom ks. Wacława Korysia. Więcej nt. parafii na stronie:

• Parafia i Sanktuarium w Wielgolesie

Zabytki

• Kaplica Zjawienia – wzniesiona w latach 1930-1934, dzięki staraniom ks. Stefana Antosiewicza proboszcza parafii Latowicz.
• Kaplica z czerwonej cegły, przy drodze Latowicz-Wielgolas, wzniesiona w 1925 r. przez Bohdana Wyleżyńskiego w zamian za dzierżawę gruntów należących do mieszkańców Wielgolasu.
• Kapliczka murowana, słupowa, otynkowana, pobielona, wzniesiona w 1926 r. przez Bronisława Dyłę.
• Pałac Czartoryskich – murowany, neorenesansowy, otynkowany, boniowany na narożach, wzniesiony w XVIII w. przez Czartoryskich na miejscu dawnego drewnianego dworku. Budynek częściowo parterowy, częściowo piętrowy, podpiwniczony, nieregularny, wzniesiony na planie prostokąta z trójosiową częścią piętrową od wschodu, wysuniętą ryzalitowo od frontu i od ogrodu. Układ pomieszczeń wnętrz jest dwutraktowy, silnie przekształcony. Dachy czterospadowe, kryte blachą, a na wieży czterospadowy z blaszanym hełmem. Otoczenie pałacu stanowi malowniczy park krajobrazowy z pierwszej połowy XIX w. z okazami starodrzewu, obszerną polaną, stawem oraz wzgórzem.

Dobra wielgoleskie nabył w 1837 r. od Skarbu Królestwa Polskiego jenerał lejtnant wojsk carsko-rosyjskich Jerzy Franshave, a od 1859 r. należały one do jego syna Jerzego. W latach późniejszych często zmieniali się właściciele. W 1862 r. włości nabył Jan Ordęga, w 1870 r. – Jan Kadow, w 1877 r. – Jan Golcz, w 1888 r. – Władysław Golcz. W 1904 r. dobra wielgoleskie kupił Bohdan Wyleżyński. W rękach rodziny Wyleżyńskich pałac wielgoleski pozostawał do 1944 r. Obecnie jest nowy właściciel – Ewa Pusz.

Miejsca pamięci

Krzyż przy drodze z Latowicza do Wielgolasu w miejscu, gdzie w 1861 r. polegli chłopi, którzy zbuntowali się przeciw pańszczyźnie.

Źródła

• Antosiewicz S., 1934. Kaplica Wielgoleska, Mińsk Maz.
• Chlebowski B., 1880. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa.
• Ćmoch Z., 2007. Szkoła w Wielgolesie, Wielgolas.
• Jaroszyński T., Barański W., 1995. Po pałacach i dworach Mazowsza - przewodnik, T.1-3, Warszawa.
• Gajowniczek Z., 1999. Wielgolas i okolice. Szkice historyczne
• Gajowniczek Z., 1999. Pierwsza publikacja o historii kaplicy w Wielgolesie, napisana przez ks.S.Antosiewicza.Zeszyty Historyczne Latowicza I(2): 39-48.
• Gieysztorowa I., 1967. Lustracja województwa Mazowieckiego 1565 roku, cześć l. Warszawa.
• Gołąb T., 2005. Miejsce cudów. Panorama parafii i Sanktuarium w WielgolesieGość Warszawski nr. 4 (354), s. 8.
• Kempisty E., 1973. Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej na Mazowszu i podlasiu, Wiadomości Archeologiczne T.38: 2-77
• Malej w. ks., 1966. Sanktuarium maryjneSzkice do dziejów Archidiecezji Warszawskiej, Rzym, s. 246.
• Musianowicz K., 1956. Gród i osada podgrodowa w Brudnie Starym k.Warszawy, materiały Wczesnośredniowieczne T.4: 7-96.
• Niedźwiedź J. Ostas C., Opracowanie studialne wartości kulturowych Gminy Latowicz
• Piekart M., 1996. Sanktuarium Wschodniego Mazowsza - WielgolasNiedziela Warszawska nr 21(30)
• Piłatkowski Z., 1996. Historia wsi Wielgolas, Rocznik MińskoMazowiecki 95/96, Zeszyt 3: 238-249.
• Piłatkowski Z., 1999. Historia parafii Wielgolas, Rocznik MińskoMazowiecki, 98/99, Zeszyt 5: 146-161.
• Sienkiewicz M. , i in. 1999. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Latowicz.
• Świerdzewska I., 2010. U Wielgoleskiej PaniIdziemy nr 11 (236) s. 25.
• Wawrzyńczyk A., 1989. Lustracje województwa Mazowieckiego XVII wieku, T.2 (1660-1661), Warszawa.
• Wyszyński S., 2008. Konferencja do Instytutu Prymasowskiego z dnia 31 maja 1961 r.Dzieła zebrane, t. VII, s. 219-220.

Zobacz też: Wielgolas, Wielgolas Brzeziński, Wielgolas Duchnowski, Sanktuarium Wielgolas