Mierzeszyn

Mierzeszyn (kaszb. Miérzëszëno niem. Meisterswalde ) – wieś w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie gdańskim, w gminie Trąbki Wielkie, ok. 30 km na południowy zachód od Gdańska na skrzyżowaniu dróg wojewódzkich nr 226 i 233.

Do 1954 roku miejscowość była siedzibą gminy Mierzeszyn. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gdańskiego.

Nazwa "Mierzeszyn" może pochodzić od staropolskiego imienia Mierzech. Nastąpił w niej rozwój z -ir na -er. W dokumentach pojawiła się dość późno, bo dopiero w 1726 roku. Wcześniej stosowano przede wszystkim nazwę niemiecką Meisterwaldt. Pierwsze słowiańskie nazwy wsi pochodzą z 1526 – "Nieraszyno", następnie 1664 – "Mieroszyn", aż w końcu przekształciła się w formę obecną w 1726 roku. W czasie zaboru pruskiego i Wolnego Miasta Gdańska używano nazwy Meisterswalde. Po wojnie przywrócono nazwę Mierzeszyn.

W Mierzeszynie istnieje urząd pocztowy, który powstał w 1891 roku.

W czasie drugiej wojny światowej w szkole w Mierzeszynie było przetrzymywanych 33 osób, działaczy polonijnych, które wywieziono do obozów koncentracyjnych.

Niedaleko Mierzeszyna znajduje się pomnik przyrody, jest nim głaz narzutowy o dużych rozmiarach.

Historia

Mierzeszyn to stara pomorska osada, której początki sięgają czasów, gdy wiara chrześcijańska zdobywała sobie pierwszych wyznawców na tych terenach (X – XIII wiek). Pierwsza udokumentowana wzmianka o wsi pochodzi z 1356 roku, kiedy to został wydany przez komtura gdańskiego Winrycha von Kniprode dokument lokacyjny dla Mierzeszyna.

Od pierwszych śladów osadnictwa do roku 1308

Na terenie Wyżyny Gdańskiej, na której leży Mierzeszyn, występują dowody osadnictwa od epoki brązu, przez wczesną epokę żelaza, okres wpływów rzymskich i całe wczesne średniowiecze. Odkryto tu relikty osad, których mieszkańcy trudnili się rolnictwem, oraz cmentarzyska grobów skrzynkowych z popielnicami twarzowymi. Cmentarzyska te należą do ludności kultury pomorskiej.

Mierzeszyn powstał przy trakcie kupieckim wiodącym z Gdańska do Kościerzyny. Początki wsi sięgają X-XII wieku. W XIII wieku Mierzeszyn leżał w krainie lubiszewsko-tczewskiej, której północno-zachodnia granica przebiegała przez miejscowości: Trąbki Wielkie, Gołębiewo Wielkie, Postołowo, Mierzeszyn, Pomlewo, Przywidz i pokrywała się z granicą dekanatu tczewskiego w XVI wieku oraz należał do kasztelanii tczewskiej.

Z okresu, kiedy Pomorzem Gdańskim władali książęta wschodniopomorscy, a więc z XII-XIII wieku, nie posiadamy żadnych konkretnych informacji dotyczących Mierzeszyna. Nie sposób więc dociec, kto był właścicielem wsi. Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą dopiero z czasów panowania krzyżackiego na ziemi gdańskiej.

Od zajęcia Pomorza przez Krzyżaków w 1308 do pokoju toruńskiego w 1466 roku.

Po zajęciu Pomorza Wschodniego w roku 1308/9, co zostało potwierdzone w 1343 roku w Kaliszu, gdzie król Kazimierz Wielki zrzekł się Pomorza, Krzyżacy przystąpili do utwierdzania swojej władzy na tym terenie.

Mierzeszyn otrzymał swój dokument lokacyjny w roku 1356, kiedy to 2 lutego w Lubinku na dworze zakonnym wójtostwa Tczew, mistrz zakonu krzyżackiego Winrych von Kinprode, przekazał w posiadanie na prawie chełmińskim wiernemu słudze Bartuszowi wieś zwaną Meisterwaldt. Było to 60 włók ziemi, z czego Bartusz i jego prawowici potomkowie mieli odziedziczyć 6 włók wolnych od czynszu na zasadzie wieczystego posiadania i do tego urząd sołtysa. Cztery włóki miały pozostać wolne dla proboszcza. Od pozostałych 50 włók przez wszystkie lata mieszkańcy mieli przekazywać w dzień św. Marcina pół miarki od każdej włóki, duże kury oraz odpracować dwa dni. Do tego dochodzą jeszcze pieniądze dla biskupa oraz dla proboszcza pół korca pszenicy i pół korca owsa od włóki. Wieś została przeznaczona do zasiedlenia przez chłopów niemieckich. Potwierdzenie realizacji tego zarządzenia mamy w roku 1372, kiedy to wójt Tczewa za zgodą wielkiego mistrza krzyżackiego przekazał grubemu Otto i jego prawowitym spadkobiercom młyn w Mierzeszynie i 2 włóki ziemi na prawie chełmińskim wolne od czynszu przez trzy i pół roku.

W wielkiej księdze czynszów zakonu czytamy, że Mierzeszyn posiada 50 włók, od których powinien płacić czynsz. Odnotowano tam, że 29 włók jest zajętych, 2 włóki są wolne jeszcze tylko w tym roku, a 5 będzie wolnych jeszcze dwa lata. Czynsz od jednej włoki wynosił pół marki. Wioska płaciła również czynsz w wysokości 3 marek od nadmiaru.

W czasie rządów krzyżackich na pomorzu Gdańskim Mierzeszyn był wsią czynszową wójtostwa Tczew, leżącą w okręgu Sobowidz. Rządy zakonu ostatecznie zakończył pokój w Toruniu, który 19 października 1466 roku przyznał Pomorze Polsce.

Lata od 1466 do 1772.

Po pokoju toruńskim Mierzeszyn został włączony w granice Prus Królewskich i do wchodzącego w ich skład województwa pomorskiego.

Wraz z podpisaniem traktatu pokojowego zmianie uległa dotychczasowa własność zakonna. Dobra zakonne od tego momentu stały się własnością królewską. Królewszczyzny były oddawane przez króla w dożywotnią dzierżawę bogatym szlachcicom polskim i pomorskim, którzy udzielali mu pożyczek. Tak właśnie było z Mierzeszynem.

Pierwszymi właścicielami wsi byli starostowie sobowidzcy: Ambroży von Baysen-Pempowski od roku 1511 i jego następca na tym stanowisku Jerzy von Baysen do roku 1545. Potwierdza to dokument królewski z 18 czerwca 1526 roku. 20 października 1545 Baysenowie sprzedali wieś Michałowi von Senslau, który swój żywot skończył tragicznie, ponieważ został obrabowany i zamordowany przez miejskiego pachołka z Pruskiej Karczmy. Po Michale właścicielem Mierzeszyna został jego syn Jan, który w latach 1550-53 jest wymieniony jako dłużnik wielkiego domu towarowego Loitz w Gdańsku. Jan był tentuariuszem wsi do roku 1570.

W tym roku dobra mierzeszyńskie przejął starosta tczewski Jan von Schorz. W czasie gdy właścicielami wsi była rodzina von Schorz, zamieszkiwało je 383 osadników, w tym 204 w samej wsi, a 79 w okolicznych folwarkach. Wśród ludności wiejskiej było 10 rzemieślników i 4 zagrodników. Z rodziną von Schorz wiąże się reformacja w dziejach Mierzeszyna. Gdy zasady luterańskiej wiary dotarły na Pomorze, von Schorzowie przyjęli je za swoje i zaczęli realizować w codziennym życiu. Konkretnym przejawem ich religijnych przekonań było postaranie się o usunięcie ze stanowiska proboszcza mierzeszyńskiej parafii księdza katolickiego i ustanowienie w jego miejsce kaznodziei ewangelickiego. Od tej pory aż do zakończenia drugiej wojny światowej katolicy będą stanowić w Mierzeszynie zdecydowaną mniejszość.

Na okres dzierżawy Jana II von Schorz przypada zdarzenie, które spowodowało nawiązanie szczególnych stosunków Mierzeszyna z Gdańskiem. W dniu 30 września 1592 roku Arnold Uphagen z Ypern – przodek gdańskiego rajcy Jana Uphagena – kupił od Jakuba Schorkowskiego wolne od pańszczyzny wójtostwo w Mierzeszynie za 390 marek, a inwentarz za 220 marek. Dopiero w roku 1609 nastąpiło potwierdzenie tego faktu przez króla polskiego. Rodzina Uphagenów nie rezydowała w Mierzeszynie, mieszkali na stałe w Gdańsku, a wójtem w imieniu Arnolda Uphagena był Lorenz Georgsen.

W 1664 roku została przeprowadzona przez koronę polską lustracja. Podczas niej odnotowano, że Mierzeszyn ma 60 włók, z czego wójta jest 6, proboszcza 4, a chłopskich 50. Dawniej było 25 chłopów, którzy płacili 24 floreny od włóki. A obecnie, czyli w 1664 roku, jest tylko 13 chłopów, wśród nich dwóch karczmarzów, którzy płacili dawniej po 100 florenów podatku, a obecnie płacą 60 florenów. W roku 1662 roku Mierzeszyn został kupiony przez Franza von Buy. Kolejnymi dzierżawcami Mierzeszyna byli: Franciszek Maksymilian Ossoliński – późniejszy podskarbi koronny i Ignacy Czarliński, który zmarł w 1725 roku. W 1726 roku Mierzeszyn kupiła rodzina Brochowicz-Trembeckich za 15 tys. florenów-guldenów i aż do roku 1773 roku figurowali oni jako dziedzice majątku w Mierzeszynie.

Okres zaboru pruskiego (1772 – 1919)

Pierwszy rozbiór Polski spowodował, że Mierzeszyn wraz z okolicznymi wioskami został włączony w granice państwa pruskiego. W roku 1773 w Mierzeszynie zamieszkiwało 27 chłopów, wśród nich: Trender, Marschinke, Reinke, Schlicht, Meller, Engler, Rick, Kindel, Leonhardt, Klort, Kuhnke, Temp, Lenser, Jahnke, Drewes. W wiosce była karczma powiązana z kuźnią oraz szkoła, w której uczył nauczyciel mieszkający na miejscu. Rodzina Trembeckich straciła Mierzeszyn, kiedy prośba o dziedziczne przekazanie wsi została odrzucona przez króla pruskiego. W 1781 roku, po śmierci ostatniego właściciela wioski, została ona przekazana na rzecz skarbu pruskiego. W latach 1793-1802 zawarto z chłopami z Mierzeszyna 24 umowy dotyczące wieczystej dzierżawy. Natomiast od roku 1819 – na podstawie zarządzenia królewskiego z 27 lipca 1808 roku – rząd pruski zaczął im przekazywać pełną i nieograniczoną własność ziemską.

W roku 1851 nastąpiło zniesienie opłat na rzecz właścicieli ziemskich. Mieli oni w roku 1869 w Mierzeszynie 27 posiadłości, chłopi zaś 45. W tym roku było 768 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 80 domostw. Wieś należała do powiatu gdańskiego. Dwa lata później liczba mieszkańców wzrosła do 831, a domów do 93. Ustawą z 9 marca 1874 roku rząd pruski zdecydował o powstaniu Urzędu Stanu Cywilnego. Urzędy te przejęły między innymi prowadzenie ksiąg metrykalnych. Taki urząd powstał również w Mierzeszynie i funkcjonował do 1919 roku. Dnia 1 października 1891 roku został utworzony w Mierzeszynie urząd pocztowy. Obejmował on kilka okolicznych miejscowości i miał połączenie z urzędem pocztowym w Pruszczu Gdańskim.

W 1899 roku Mierzeszyn liczył 830 mieszkańców, spośród których zdecydowaną większość stanowili Niemcy – 726. Polaków było tylko 15, a Kaszubów 82. W roku 1905 liczba mieszkańców wzrosła do 838. Mieszkali oni w 118 domach na obszarze 1308,2 ha. Pięć lat później Mierzeszyn był prawie czysto niemieckojęzyczną wsią. Spośród 832 mieszkańców 827 posługiwało się językiem niemieckim. W roku 1903 dla udogodnienia dojazdu do wsi zbudowano szosę, którą zmodernizowano w 1907 roku.

W granicach Wolnego Miasta Gdańska – 1919-1939.

Mierzeszyn po zakończeniu działań wojennych znalazł się w granicach utworzonego na podstawie Traktatu wersalskiego Wolnego Miasta Gdańska. Terytorium Wolnego Miasta Gdańska zamieszkiwała ludność przede wszystkim dwóch narodowości – niemieckiej, stanowiącej większość, i polskiej. Nie inaczej było w Mierzeszynie. Obraz tamtejszej sytuacji daje głosowanie w wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego, które odbyły się 16 maja 1920 roku. W Mierzeszynie głosowało 162 Polaków, a Niemców ok. 600. W latach dwudziestych była już w Mierzeszynie szeroko rozwinięta działalność gospodarcza i usługowa. Mąkę wytwarzał w swoim młynie Jan Puchs. Produkcją wyrobów ceramicznych zajmował się August Aunterieb. Zakład stolarski prowadzili bracia Bruno i Hugo Patzke. Nowe zabudowania stawiali Friedrich Engler, Karl Lehrke i Friedrich Zube. Natomiast o świeży chleb dla mieszkańców troszczył się Fryderyk Abramowski. Prężnie była także prowadzona działalność usługowa. Był kowal, malarz, świadczono usługi krawieckie i fryzjerskie, buty naprawiał miejscowy szewc. Istniał sklep mięsny, spożywczy i pasmanteryjny. A goście przybywający do Mierzeszyna mogli zatrzymać się i posilić w trzech gospodach. Nadal działała poczta i na miejscu był lekarz i dentysta.

Z chwilą gdy narodowi socjaliści zaczęli zdobywać coraz większe wpływy we władzach Wolnego Miasta Gdańska tzn. po roku 1933, sytuacja ludności polskiej mieszkającej na terenie miasta pogorszyła się. Tak również było w Mierzeszynie. Wielu mieszkańców bardzo szybko przyswoiło sobie idee narodowego socjalizmu. Dochodziło do skłócenia mieszkańców ze sobą. Wspaniałą postawę zachował w tej sytuacji proboszcz Johannes Paul Aeltermann, który – mimo narodowości niemieckiej – wszystkich swoich parafian traktował jednakowo i stanowczo sprzeciwiał się ideom narodowego socjalizmu oraz wszelkim jego postawom w czynie. Za swoją działalność był nieustannie prześladowany przez policję, aż w końcu 21 listopada 1939 roku został aresztowany, a następnego dnia rozstrzelany.

Polacy mieszkający na terenie Wolnego Miasta Gdańska grupowali się wokół organizacji "Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku" założonej 13 czerwca 1933 roku. Oddział Związku istniał również w Mierzeszynie. Szczególną uwagę w swej działalności kładł związek na uodpornienie społeczności polskiej na wpływy niemieckiej kultury powodujące stopniową utratę tożsamości narodowej. Główny więc nacisk w tej działalności położono na organizację ośrodków kulturalnych, którymi były świetlice. Taką świetlicę otworzono również w Mierzeszynie. Do świetlicy przychodziła polska ludność wsi, aby porozmawiać z przyjaciółmi w ojczystym języku, poczytać polską prasę lub książki, a dzieci spędzały tu czas na grach i zabawach.

Zobacz też

• Ełganowo
• Klowiter
• Trąbki Wielkie