Kryłów

Kryłów – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie hrubieszowskim, w gminie Mircze.

W latach 1867-1954 miejscowość była siedzibą gminy Kryłów. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie zamojskim.

Przez miejscowość przechodzą szlaki turystyczne:

• Czerwony szlak turystyczny Nadbużański
• Niebieski szlak turystyczny Gocki

Historia

Kryłów jest położony nad rzeką Bug 16 km na południe od miasta powiatowego Hrubieszów w województwie lubelskim. Początki osadnictwa sięgają X wieku. W tym czasie na wyspie istniał gród, zapewne należący do zespołu Grodów Czerwieńskich. Prawa miejskie Kryłów otrzymał około 1497 r. za sprawą Mikołaja Tęczyńskiego, który zaczął wówczas budować murowany zamek. Mikołaj Tęczyński Kryłów i okoliczne wsie odziedziczył po przodku Jędrzeju Tęczyńskim.

Stanisław Ostroróg ożenił się z Zofią Tęczyńską i dobra kryłowskie (około 13 wsi po obu stronach Buga) otrzymał w posagu. Stanisław, będąc kalwinem, założył zbór kalwiński, natomiast jego potomek Mikołaj - kalwińskie gimnazjum. W 1635 r. zbór został zamknięty, a na jego miejsce erygowano kościół katolicki w czasie, gdy właścicielem Kryłowa był biskup Samuel Radziejowski. Następnymi właścicielami byli starosta kamionkowski Jerzy Wiśniowiecki i Eufrozyna Eulalia Tarnowska, a od 1642 r. Hieronim Radziejowski. W 1651 r. na zamku w Kryłowie gościł król Jan Kazimierz udający się pod Beresteczko. W 1704 r. klucz kryłowski kupił Krzysztof Towiański, następnie właścicielami zostali przedstawiciele rodów Prażmowskich, od 1754 Jeżewscy, od 1781 Chrzanowscy, od 1878 Horodyscy. Powstały prawdopodobnie w połowie XIX wieku browar w 1896 r. rocznie produkował 7000 wiader piwa.

Kryłów po raz pierwszy, bez wątpienia wymienia się jako miasto w 1523 roku a po raz ostatni, w roku 1869, kiedy po powstaniu styczniowym je utracił. W 1887 r. liczył 185 domów i 1286 mieszkańców. W rozbiciu na narodowości żyło tu 622 Żydów, 372 Ukraińców i 292 Polaków. Ludność ruska, a następnie ukraińska, wyznawała początkowo prawosławie, zaś po 1667 - unię. W 1875 unicka diecezja chełmska została skasowana przez władze rosyjskie, a wyznawcy katolicyzmu w obrządku wschodnim zmuszeni do przyjęcia prawosławia. W 1911 r. cerkiew drewnianą zastąpiono murowaną. Przetrwała ona tylko do 1938 r., kiedy to została zburzona w czasie akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej. Podczas okupacji Niemcy rozebrali żydowską synagogę, istniejącą najmniej od 1893 r.

Przed samą II wojną światową Kryłów liczył 2500 mieszkańców, w roku 1943 już tylko 1500, a po wojnie jedynie 300 osób. W drugiej połowie XX wieku liczba mieszkańców osiągnęła 600 osób. Wg danych na rok 2009 mieszkańców było 354, jednakże już bez osobnej wsi Prehoryłe z 384 mieszkańcami. Wcześniej jako przedmieście zaliczana była do Kryłowa. W 1912 roku Kryłów (liczący 2000 mieszkańców) wraz z przedmieściem Prehoryłe (940 mieszkańców)- osiągnął maksimum demograficzne mając ok. 3 tysiące mieszkańców.

W 1906 r. miejscową parafię wizytował biskup lubelski Franciszek Jaczewski.

Podczas II wojny światowej a i w pierwszych latach po niej, był tu ważny ośrodek nacjonalistów ukraińskich. 25 marca 1945 r., we wczesnych godzinach rannych do Kryłowa przybył oddział UPA. Upowcy zajęli wieś, na jej obrzeżach wystawili posterunki natomiast pozostali, przebrani w mundury Armii Radzieckiej podeszli pod Posterunek Milicji Obywatelskiej. Funkcjonariuszy MO oszukali i zostali wpuszczeni na posterunek który łatwo opanowali. Napastnicy sprowadzili mjr. Stanisława Basaja, pseud. "Ryś", dowódcę Batalionów Chłopskich z okresu II wojny światowej, znalezionego i zatrzymanego w jednym z domostw w Kryłowie. Został on postawiony w rogu sali, zabrano mu płaszcz i buty a następnie znęcano się nad nim. Leżących na podłodze i skrępowanych 17 funkcjonariuszy MO sprawcy również rozebrali a następnie wszystkich zastrzelili. Zamordowali też 28 cywilnych mieszkańców Kryłowa. Następnie pod posterunek sprowadzili kilka furmanek powożonych przez polskich gospodarzy i załadowali na nie pozostałych aresztowanych. Na jednej z furmanek umieszczony został mjr Stanisław Basaj. Po przejechaniu ok. 1 km od Kryłowa, sprawcy kazali Adeli G. przesiąść się na furmankę, na której jechał mjr Basaj. Zapamiętała, że leżał on na słomie, w pozycji "na brzuchu", konwojowany przez czterech upowców. W okolicach Dołhobyczowa,ok. 7 km od Kryłowa, furmanki rozdzielono. Upowcy zastrzelili furmanów (jeden, ranny przeżył) i odjechali sami. Furmankę, na której był mjr S. Basaj, skierowano w nieznanym kierunku, w jedną z leśnych dróg. Wiadomo też że mjr Basaj był przez pewien czas więziony i torturowany, następnie zamordowany w nieustalonym dotąd miejscu.

Obecnie w sprawie zbrodni w Kryłowie toczy się śledztwo prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej. Spośród sprawców zbrodni świadkowie rozpoznali Ukraińców Piotra M., Mykołaja B., Mykołaja K., Władysława M., Juliana G., Mykołaja B., Tomasza L., mieszkańców Ukrainy.

W 2008 roku ruiny zamku z wyspą w Kryłowie znalazły się wśród 7 atrakcji Zamojszczyzny obok innych dobrze znanych turystycznie miejscowości Roztocza.

Od 2009 roku w Kryłowie odbywają się Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa. Jednym z głównych celów imprezy jest zniesienie granic między Polską a Ukrainą poprzez prezentację międzynarodowej kultury. W 2010 roku na scenie dobrosąsiedztwa wystąpił Sidney Polak, a w 2011 roku kultowy zespół Lady Pank. Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa w 2011 roku otrzymały tytuł Najlepszego Produktu Turystycznego Województwa Lubelskiego 2011.

Zabytki

• Zamek Ostrorogów "Zamczysko" zamek w Kryłowie istniał od początków istnienia miejscowości, był drewniany. W 1497 roku Tęczyńscy rozpoczęli budowę murowanej twierdzy na wzór zamków niemieckich. W XVII wieku Jan Ostroróg, bardziej znany w Poznaniu wystawił zamek murowany, obronny. Zamek był rozbudowywany ale też i kilkakrotnie niszczony przez Szwedów i Kozaków. Popadł w ruinę pod koniec XVIII wieku. Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty murów, wały obronne i ogromna ceglana basteja o murach grubości dochodzącej do 2-3 metrów.
• Brama pałacowa neogotycka brama z domkiem odźwiernego prowadząca do pałacu, który obecnie jest użytkowany na 1/3 tego co przed wojną, pozostałą część zniszczyli hitlerowcy. Brama wraz z parkiem podworskim pochodzą z 1820 roku.
• Kościół rzymskokatolicki - kościół w Kryłowie pochodzi z roku 1859 i został zbudowany wg projektu Józefa Benedykta Chrzanowskiego. Zachowało się wnętrze, witraże, sklepienia, ołtarz główny oraz organy w stylu neogotyckim (jak kościół) z 1841 roku.
• Figura św. Jana Nepomucena oraz pozostałości murów klasztornych Ojców Reformatów pochodzi z około 1768 roku, klasztor został zniesiony przez władze carskie na początku XIX wieku, oprócz klasztoru istniał również kościół. Figura świętego jest w stylu rokoko.
• Budynek szkoły podstawowej został wzniesiony w końcu XIX wieku. W pobliżu znajdują się również: były areszt gminny, budynek byłego urzędu gminy, kuźnię oraz nowoczesny budynek strażnicy Straży Granicznej.
• Kryłowski rynek, po spaleniu, obecnie prawie niezabudowany.
• Pomnik poświęcony zamordowanym mieszkańcom, położony w centrum wsi
• Trzy cmentarze:
  • rzymskokatolicki z kaplicą cmentarną i bardzo interesującym grobowcem dużych rozmiarów (około 10 metrów wysokości). Jest to grobowiec rodziny Horodyskich i Chrzanowskich. Na tym cmentarzu znajduje się również kwatera żołnierzy z I wojny światowej.
  • unicki (obecnie w miejscowości: Prehoryłe) znajduje się na nim jeden z najstarszych nagrobków na Lubelszczyźnie, z roku 1788.
  • żydowski, zniszczony podczas okupacji.
• 2,5 kilometra od centrum, w miejscowości Kryłów Kolonia znajduje się kamienna figura Świętego Mikołaja a obok niej kamienna figura wilka. Obok rzeźb tryska źródełko, które uchodzi za uzdrawiające z bezpłodności.
• Wyspa zamkowa na rzece Bug została prawnie razem z zamkiem włączona do Polski w 1987 roku. Co ciekawe ZSRR nie żądał nic w zamian. Dziś na wyspę prowadzi most oraz wał ziemny od strony Prehoryłego.

Demografia

Liczba ludności miasta i wsi Kryłów

Zobacz też

• Kryłów-Kolonia
• Prehoryłe
• Małków
• Przejście graniczne Kryłów-Krecziw

Bibliografia

Artur Pawłowski, Roztocze. Puszcza Solska, Lasy Janowskie i Wyżyna WOłyńska.Przewodnik turystyczny.Wyd. Stanisław Kryciński, Warszawa 2000, ISBN 83-85531-10-6

• Henryk Żurawski, Historia parafii rzymskokatolickiej w Kryłowie, Kryłów 2009.