Chrzanów (województwo lubelskie)

Chrzanów – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie janowskim, w gminie Chrzanów. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnobrzeskiego.

Obecnie Chrzanów administracyjnie dzieli się na cztery części (I i II to dawny Chrzanów Szlachecki, zaś III i IV — Chrzanów Ordynacki). Do miejscowych zabytków należy zaliczyć unikalny na Roztoczu okólnik (budynki: mieszkalny i gospodarcze zamknięte w czworoboku), stare dłubane w jednym pniu ule leżące i stojące (zwane kłodami), drewniany kościół parafialny pod wezwaniem św. Jacka wybudowany w 1932 r. ze składek parafian i wiatrak koźla z 1924 r. Nazwa miejscowości pochodzi zapewne od słowiańskiego imienia Chrzan.

Historia

Pierwsze wzmianki na temat miejscowości pochodzą z roku 1377. Wtedy to król Ludwik Węgierski nadał wieś Dymitrowi z Goraja, podskarbiemu i późniejszemu marszałkowi Królestwa. Na początku XV w. w wyniku podziału dóbr Chrzanów trafi w ręce bratanków możnowładcy, dziedziców ze Stojanie. W 1508 r. wieś, będąca własnością Firleja, została przeniesiona na prawo magdeburskie. Kilkadziesiąt lat później Chrzanów liczył 8 łanów kmiecych, był także folwark.

W I połowie XVI w. następuje podział wsi na dwie części. Właścicielami jednej części zostali Gorajscy, zaś drugą przejął W. Sieneński. Sprzedał on z kolei swoją część Stanisławowi Górce, wojewodzie poznańskiemu. Po śmierci tego ostatniego ta część wsi przeszła w ręce Jana Zamoyskiego w 1596 , który wcielił ją do swojej ordynacji. Sprzedaż dóbr Zamojskiemu spowodowała konflikt z rodziną Gorajskich. W 1598 r. zbrojni nasłani przez ordynata najechali na dobra Gorajskiego w Chrzanowie. W XVI w. wzrosła powierzchnia upraw, która w 1626 r liczyła 38,5 łana. Po bezpotomnej śmierci Teodora Gorajskiego część wsi dostała się w 1665 r. w ręce Teofili Rejowej (później Fredrowej). W 1693 r. z kolei została ona sprzedana Stanisławowi Szczuce, referendarzowi koronnemu Wojny wieku XVII w. przyniosły daleko idące spustoszenie wsi. Odłogiem leżało blisko 70 łanów ziemi uprawnej. W 1661 r. w części sz1acheckiej pozostało 19 gospodarzy. w tym I (Jędrzej Michałek).

Na początku XVIII w. w części ordynackiej była arenda, karczma i folwark. W XVIII i XIX w. Chrzanów kilkakrotnie zmieniał właściciela. 1807 r w części ordynackiej znajdowały się: 2 karczmy i folwark, chłopi zaś posiadali: 40 wołów, 56 koni, 223 krów, 66 świń, 98 owiec, 68 pni pszczół i 45 sadów z drzewami owocowymi włościanie odrabiali części pola pańszczyznę, a z części płacili czynsz. W 1827 r Chrzanów liczył 893 mieszkańców. W połowie XIX w. w części szlacheckiej osadzono, na drobnych działkach, kilkunastu gospodarzy żydowskich, którzy zajmowali się także tkactwem. Gospodarka pańszczyźniana była przyczyną skarg na nadmiar powinności inwentarskich. Skargi podnosili chłopi także z powodu ulewnych deszczy, które zniszczyły im grunty. W związku z tym prosili o zmniejszenie im podatków.

Rok 1864 r. przyniósł ukaz uwłaszczenia w wyniku, którego 212 gospodarzy otrzymało na własność 42 hektary 99 mórg pola. Największy nadział otrzymał Stanisław Stanicki – 45 mórg. W 1864 r. powstała gmina Chrzanów (istnieje ona do dziś – z krótką przerwą w latach 1977-1981), w jej skład wchodziło 14 wsi i 6 folwarków. W XIX w. istniał browar, duże dochody przynosiło pszczelnictwo. Oprócz Żydów Chrzanów zamieszkiwali także prawosławia (byli unici). Pod koniec XIX w. rozprzedano część gruntów folwarcznych położonych w części szlacheckiej.

W okresie międzywojennym powstaje szkoła, straż pożarna (1927 r.), Parafia św. Jacka w Chrzanowie (1932 r.). Zaraz po wojnie wieś liczyła 384 budynków i 2371 mieszkańców (w tym 120 żydów i kilku prawosławnych).
Podczas II wojny światowej Chrzanów był silnym ośrodkiem partyzantki (Bataliony Chłopskie) We wrześniu 1943 r. oddział Batalionów Chłopskich spalił urząd gminy i wykonał egzekucje na nauczycielu za kolaborację. W okolicach wsi funkcjonował pod ziemią szpital polowy.

Po drugiej wojnie światowej miejscowość przeżywała rozwój - nastąpiła elektryfikacja. Wybudowano bitą drogę do Janowa Lubelskiego i Goraja (lata 60.), zwodociągowano wieś. W 1977 r odbywały się uroczyste obchody z okazji 600-lecia Chrzanowa.

Obiekty użyteczności publicznej

W miejscowości Chrzanów I funkcjonuje Ośrodek Zdrowia, zatrudniający lekarza ogólnego rodzinnego, pediatrę i stomatologa. Obecnie Ośrodek ten ma charakter niepubliczny. W Chrzanowie znajdują się także:

• Stacja paliw ze sprzedażą części zamiennych
• Bank Spółdzielczy
• Placówka Poczty Polskiej
• Rewir Dzielnicowych Policji
• Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska"
• Zakład piekarniczy
• Restauracja
• Usługi weterynaryjne
• Zespół Szkół w Chrzanowie
• Biblioteka Publiczna
• Klub sportowy "Roztoczanie Chrzanów"

W Chrzanowie znajduje się stok narciarski u Piotra Rzetelskiego o długości ok. 600 metrów i bar.

Zobacz też

• Chrzanów

Źródła

• Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. IV, Województwo lubel­skie, Warszawa 1924, str. 36.
• Tarnawski A., Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego (1572-1605), Lwów 1935, str. 21-22, 59-61, 131.
• Bataliony Chłopskie na Lubelszczyźnie (1940-1944), Lublin 1962, str. 80, 161-162, 286, 304.
• Grynwasser H.: Kwestia agrarna i ruch włościan w Królestwie Polskim w pierw­szej połowie XIX wieku, Warszawa 1935, str. 141.
• Baran Z.: Dzieje wsi Branew, Sandomierz 1999, str. 24-25.
• Ćwik W., Reder J." Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, str. 103, 105, 134, 166.
• Szady R.: Walka z reakcyjnym podziemiem w powiecie kraśnickim w latach 1944-1947, Lublin 1975, str. 59.
• Hejda J., Bataliony Chłopskie w powiecie kraśnickim w latach okupacji, w: Z dziejów powiatu kraśnickiego, Lublin 1964, str. 237.
• Szaflik J.: Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963, str. 136-139.
• Inglot S. (red.), Rejestr poborowy województwa lubelskiego, Wrocław 1957, str. 79.
• Śladkowski W.: Początki i rozwój przemysłu w powiecie kraśnickim w latach 1800-1915, w: Z dziejów powiatu kraśnickiego, Lublin 1964, str. 196.
• Sochacka A.: Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, str. 27, 71.
• Tarnawski A. Dzieje powstania dóbr ordynacji zamojskiej, Teka Zamojska 1938, z. 2, str. 81-82.
• Markiewicz J., Szczygieł R., Śladkowski W.: Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, 33-34.
• Stworzyński M.: Opisanie historyczno-geograficzne ordynacji zamojskiej z 1834 r., str. 17-18, 13p.
• Kuraś S.: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983, str. 51, 78.

• Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn.: 324, 3, 7-8, 11.
• Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn.: 251, 22-27; 253, 24-25; 2113a; 7995; 7956; 7957; 17465.
• Komisarz do spraw włościańskich powiatu Janów, sygn.: 351, 76-79v; 350, 97-99v.
• Komisja Gubernatora Lubelskiego, sygn: R 89, 899v-902v.
• Opis Gmin Powiatu Janowskiego (OGPJ), 1933 r. (Muzeum Regionalne w Kraśniku).
• Diecezja Lubelska 1985, Lublin 1985, str. 190.