Sarnaki

Sarnaki – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie łosickim, w gminie Sarnaki. Dawny ośrodek miejski o dużych walorach historycznych, obecnie wieś gminna położona nad rzeką Sarenką. Przebiega tędy droga krajowa nr 19 Kuźnica Białostocka – Białystok – Rzeszów i droga wojewódzka nr 811 do Białej Podlaskiej. Przystanek kolejowy Sarnaki położony na linii kolejowej Siedlce – Czeremcha. Miejscowość jest siedzibą gminy Sarnaki.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego. Obecnie Sarnaki są siedzibą gminy, jednej z sześciu należących do powiatu łosickiego i najbardziej skrajną spośród gmin województwa mazowieckiego.

Historia

Najstarszy przekaz o miejscowości pochodzi z 1430 r. i jest związany z erygowaniem parafii. Sarnaki zostały założone przez Sarnickich (lub Sarnackich) przybyłych tu z Mazowsza. Prawa miejskie otrzymały w roku 1754 dzięki staraniom Łukasza Aleksandra Butlera, nadane przez króla Augusta III Sasa, utraciły je – podobnie jak szereg innych miasteczek Królestwa Polskiego – po upadku powstania styczniowego, w roku 1869. Miejscowość była przejściowo siedzibą gminy Chlebczyn.

Urbanistyka i zabytki

O miejskiej przeszłości Sarnak świadczy układ urbanistyczny z centrum, które stanowi kwadratowy rynek. Służył on do organizacji sześciu dorocznych jarmarków i choć zachował dawny kształt, to wygląda zdecydowanie odmiennie niż kiedyś. Do 1941 r. rynek był gęsto zabudowany nie tylko wokół, ale również w środkowej części, która dziś stanowi zielony skwer. Domy i rozliczne sklepy były niemal w całości własnością Żydów. Środek rynku, pełen stłoczonych, drewnianych domów, oblepionych przybudówkami i komórkami, mieszkańcy ironicznie przezywali „ratuszem”. Z niegdysiejszej zabudowy zachowała się w zasadzie tylko jedna, północno-wschodnia pierzeja. Dzisiejszy obraz rynku to po części efekt odwetowego bombardowania 22 czerwca 1941 r., pierwszego dnia wojny radziecko-niemieckiej.

W środkowej części rynku ustawiono pomnik upamiętniający przechwycenie i rozpracowanie niemieckiej tajnej broni V2, przedstawiający pomalowaną na szaro makietę pocisku rakietowego (wg projektu Marka Ambroziewicza). Monument przypomina jedną z bardziej spektakularnych akcji konspiracyjnych na Podlasiu. Odsłonięto go w 1995 r., a jego charakter nawiązuje bezpośrednio do tamtych wydarzeń – naturalnej wielkości kopia rakiety V wbija się w nadbużańskie mokradła, skąd w tajemnicy przed Niemcami wydobyli ją miejscowi konspiratorzy. W działaniach osłonowych wydobycia rakiety uczestniczył m.in. oddział partyzancki mjr. "Zenona" Stefana Wyrzykowskiego. Od maja 2007 r. imię Bohaterów Akcji V2 nosi miejscowa szkoła.

Do ważniejszych zabytków na terenie Sarnak zalicza się:

• drewniany kościół katolicki św. Stanisława Biskupa i Męczennika – wybudowany z fundacji właściciela miasta Stanisława Ossolińskiego w 1816 roku z trzema klasycystycznymi ołtarzami. Do ruchomego wyposażenia kościoła należą m.in. zabytkowe organy wraz z prospektem pochodzące z XVII w. W kościele znajdują się tablice epitafijne Joachima i Bronisława Podczaskich, właścicieli Sarnak i dóbr Klimczyce. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła wznosi się murowana dzwonnica-brama (1871 lub 1872) z trzema dzwonami, nieco nowsza kamienna kostnica (1881), kolumna z przeniesioną w sąsiedztwo świątyni figurą św. Jana Nepomucena (1874) i 2 toskańskie kolumny z rzeźbami Zbawiciela i NMP.

Po przeciwnej strony ul. Kościelnej plebania z lat 1883–84.

• Dwór murowany wybudowany w II poł. XIX wieku przez ostatnich właścicieli miasta Podczaskich (obecnie jest w posiadaniu Nadleśnictwa Sarnaki)
• Browar wybudowany w latach 1903-05 z czerwonej cegły przez Józefa Szummera. Od roku 1975 browar nie funkcjonuje.
• Cztery nekropolie: cmentarz przykościelny (zachowane 2 nagrobki z I poł. XIX w., na tyłach prezbiterium), tzw. "stary cmentarz" (przy drodze w kierunku Grzybowa, ul. Kilińskiego, oczyszczony i częściowo odrestaurowany w 2007 r., zachowane 3 groby), cmentarz żydowski (w zachodniej części miejscowości, ul. Marii Konopnickiej, zachowanych kilka nagrobków), cmentarz parafialny z zabytkowymi nagrobkami.
• Zabytkowe krzyże i kapliczki (przeszło 250 na terenie gminy Sarnaki).

Bibliografia

• Wierzbicki Grzegorz, duszpasterstwo w Sarnakach, Sarnaki 2009
• Borkowski Zdzisław, Z dziejów parafii i duszpasterstwa w Sarnakach, Sarnaki 2006.
• Makaruk Jan, Sarnaki w byłym powiecie konstantynowskim, Sarnaki 2006.
• Nowosielski Janusz W., Majątki ziemskie prywatne i rządowe na terenie parafii Sarnaki w XIX wieku,Dziedzictwo duchowe i materialne szlachty podlaskiej od XIX wieku do III Rzeczypospolitej, Siedlce 2006.
• Nowosielski Janusz W., Zubkowicz Rafał, Piwo z Nadbużańskiego Podlasia. Browar Szummera w Sarnakach, Sarnaki 2006.
• Wojewódzki Michał, Akcja V1 V2, Warszawa 1984.
• Zubkowicz Rafał, Sarnaki i okolice. Przewodnik, Sarnaki-Międzyrzec Podlaski 2007.