Horyniec-Zdrój

Horyniec-Zdrój (do 6 lutego 1998 Horyniec) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Horyniec-Zdrój, na pograniczu Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Roztocza Wschodniego.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Horyniec-Zdrój (do końca 2001 pod nazwą gmina Horyniec).

Historia

Nazwa pochodzi od ruskiego słowa hora (góra). Górami tymi były przypuszczalnie wzgórza zaczynającego się tu Roztocza Rawskiego. Najstarsza wzmianka o Horyńcu pojawiła się w 1444 r., kiedy to książę mazowiecki i bełski Władysław darował osadę szlachcicowi Piotrowi Pieczykurowi z Wilcz. Później Horyniec należał kolejno do Lutosławskich, Gorelowskich, Telefusów, Stadnickich, Ponińskich i Karłowskich. Telefusowie zbudowali tu w XVII w. murowany dwór i drewnianą cerkiew. Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. Źródła potwierdzają, że w 1672 r. w okolicy pobił Tatarów.

Od 1717 r. Horyniec należał do Stadnickich, (np. do Mikołaja Stadnickiego), a w końcu XVIII w. po ślubie Zofii Stadnickiej, która owdowiawszy w 1815 roku, powtórnie wyszła za mąż za Aleksandra Ponińskiego (syna księcia Adama Ponińskiego), znalazł się w rękach Ponińskich. Małżeństwo ufundowało tu w 1818 r. klasycystyczną cerkiew.

Za sprawą tego rodu Horyniec stał się uzdrowiskiem i znanym ośrodkiem kultury. Np. książę Leander Piotr Poniński h. Łodzia, doprowadził do lokalizacji cmentarza (1852), budowy teatru (1843) i zapoczątkował zbiory biblioteki oraz okazywał pomoc franciszkańskim gwardianom,

Duże straty Horyniec poniósł po I wojnie światowej z powodu walk polsko-ukraińskich. W dwudziestoleciu międzywojennym podniósł się z upadku; w 1938 r. liczba mieszkańców wyniosła ok. 2 tys., w tym 1100 Polaków, 700 Ukraińców i 200 Żydów. We wrześniu 1939 r. w okolicy Horyńca walczyła 21 dywizja piechoty gen. Józefa Kustronia. Po od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znalazł się na terenie ZSRR. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków.

Uzdrowisko

Lecznicze właściwości tutejszych źródeł siarczkowych znane były od dawna. Miała tu bywać w celach zdrowotnych Marysieńka Sobieska, a nawet sam król Sobieski. Udokumentowane początki uzdrowiska to jednak dopiero koniec XIX w., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. Wykorzystywana była woda z dwóch źródeł: z jednego do kąpieli, z drugiego do picia. Kąpiele odbywały się w szopie, w której urządzono trzy kabiny z trzema wannami każda. Kuracjusze (w sezonie nawet 300 osób) mieszkali w karczmie, w klasztorze, w oficynie dworskiej lub u okolicznych gospodarzy. W 1919 r. Mieczysław Orłowicz pisał w "Ilustrowanym Przewodniku po Galicyi": Mały, prymitywnie urządzony, prawie wyłącznie przez Żydów frekwentowany zakład kąpielowy siarczany o kilku łazienkach. Wspominał natomiast o dużym zakładzie kąpielowym w pobliskim Niemirowie. W 1923 r. nowy właściciel, Stanisław Karłowski ponownie uruchomił uzdrowisko. Nowy zakład kąpielowy powstał w kompleksie posiadłości dworskiej. W miejscu, gdzie biły lecznicze źródła, powstał park zdrojowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc.

Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Od 1948 r. rozpoczęły się niezorganizowane zabiegi w prymitywnych warunkach. Próby odtworzenia uzdrowiska nastąpiły w 1957 r. W 1962 r. wybudowano z inicjatywy Centrali Rolniczych Spółdzielni mały zakład przyrodoleczniczy. W 1969 r. powstało w adaptowanym pałacu Ponińskich sanatorium "Metalowiec". W 1973 r. zakład przyrodoleczniczy został przejęty przez P.P. "Uzdrowiska Polskie". Od 1973 r. Horyniec ma status uzdrowiska.

Zabytki

• Pałac Ponińskich powstał w miejscu starego dworu Telefusów z XVII w. Kolejni właściciele zmieniali przez wieki jego wygląd; obecną formę otrzymał podczas gruntownej przebudowy przez Ponińskich w latach 1905-1912. Po II wojnie światowej mieścił się tu PGR, od 1969 r. sanatorium "Metalowiec" (obecnie pod nazwą "Bajka").
• Teatr dworski – budynek późnoklasysystyczny, wzniesiony w latach 1843–1846 przez Leandra Piotra Ponińskiego na życzenie syna, Ludwika Nikodema – miłośnika teatru. Grały w nim zespoły m.in. z Wiednia i Lwowa. Po zniszczeniach I wojny światowej odbudowany w 1935 r. Ponownie zniszczony w 1946 r. przez UPA i odbudowany dopiero w 1973 r. Obecnie mieści się tu Gminny Ośrodek Kultury (organizator Biesiad Teatralnych i Przeglądu Teatrów Małych Form), kino "Roztocze" oraz ośrodek informacji turystycznej.
• Kościół Zdrojowy – zbudowany został w 1818 r. jako kaplica dworska, potem służył do końca II wojny światowej jako cerkiew greckokatolicka. W 1947 r. przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. W 1984 r. została znacznie rozbudowana i zamieniona na kościół pw. bł. Jakuba Strzemię. Pierwotna, klasysystyczna kaplica z czterokolumnowym portykiem, tympanonem i herbem fundatorów – Stadnickich – nad drzwiami stanowi obecnie front kościoła. Przy wejściu na teren kościelny znajduje się trójłukowa dzwonnica; zachował się też jeden krzyż bruśnieński z dawnego przykościelnego cmentarza grzebalnego.
• Cmetarz parafialny z mauzoleum Ponińskich i XIX-wiecznymi nagrobkami bruśnieńskimi
• Pomnik dłuta Grzegorza Kuźniewicza, poświęcony żołnierzom poległym w latach 1918-1919 w wojnie polsko-ukraińskiej
• Kościół i klasztor franciszkanów – zespół o charakterze obronnym (grube na 2,5 m ściany, mur obronny i fosa) z XVIII w. Budowę rozpoczął w 1703 r. Piotr Felicjan Telefus, ukończył w 1759 r. Mikołaj Stadnicki. Barokowy kościół jest budowlą jednonawową, z węższym prezbiterium i sklepieniem kolebkowym z lunetami. W ołtarzy głównym pokryta złotem rokokowa rzeźba patronki kościoła – Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Na łuku tęczy oryginalne freski z czasów budowy kościoła.
• Dawny młyn kamienny

Urodzeni w Horyńcu

• Mariusz Leszczyński, polski duchowny, biskup