Starachowice

Starachowice (w latach 1939-49 Starachowice-Wierzbnik) – miasto w województwie świętokrzyskim, w powiecie starachowickim. Położone na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Przedgórza Iłżeckiego. Leży w dolinie rzeki Kamiennej i jest otoczone rozległymi lasami – pozostałością Puszczy Świętokrzyskiej.

Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Styków. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa kieleckiego. Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 51 605 mieszkańców..

Historia

W miejscu obecnych Starachowic istniała kuźnica, dzierżawiona w XVI wieku przez Starzechowskich, stąd prawdopodobnie nazwa miejscowości; do 1817 roku osada stanowiła własność zakonu cystersów z Wąchocka, którzy w 1789 r. zbudowali tu wielki piec. W 1815 r. hutę przejął rząd Królestwa Polskiego. W 1 połowie XIX w. Starachowice stały się największym ośrodkiem przemysłu metalowego w Królestwie Polskim, częścią tzw. Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego, wg planu Stanisława Staszica – rozbudowy przemysłu żelaznego wzdłuż rzeki Kamiennej z głównym ośrodkiem w Starachowicach (1817 r.) realizowanego pod kierunkiem Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Miasto powstało w 1939 r. z połączenia miasta Wierzbnik, osady fabrycznej Starachowice i wsi Starachowice położonej w południowej części obecnego miasta . Początkowo nosiło nazwę Starachowice-Wierzbnik, a od 1952 Starachowice. Od 1916 Wierzbnik był siedzibą władz powiatu iłżeckiego, w 1952 Starachowice stały się miastem wydzielonym na prawach powiatu.

Przed II wojną światową silny ośrodek przemysłu zbrojeniowego – Centralny Okręg Przemysłowy, produkcja licencjonowanych dział "Bofors"; działały kopalnie rud żelaza, huta, (stąd herb miasta skrzyżowane narzędzia hutnicze i górnicze). Po wojnie mieściły się tam między innymi: Fabryka Samochodów Ciężarowych "Star", Starachowickie Zakłady Przemysłu Drzewnego i jedyny w Polsce Zakład Topienia Bazaltu. Do lat 70. XX wieku miasto było ważnym ośrodkiem przemysłu motoryzacyjnego PRL. Jednak wraz z upadkiem centralnego zarządzania gospodarką upadła przemysłowa monokultura, ludność uległa pauperyzacji, a miasto stopniowej degradacji. Dawna fabryka samochodów przechodziła z rąk do rąk, w końcu wykupił ją koncern MAN. W ostatnich latach powstał w Starachowicach duży zakład poligraficzny, zatrudniający łącznie około 800 pracowników.

Gospodarka i Ekonomia

Miasto w ostatnich latach zanotowało znaczny spadek bezrobocia spowodowany po części emigracją zarobkową mieszkańców oraz umiejscowieniem Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Starachowice zabiegały o pozyskanie nowej inwestycji koncernu MAN AG lecz ostatecznie fabrykę zbudowano w Niepołomicach koło Krakowa. Miasto miało również do czynienia z medialnym skandalem dotyczącym zakładów mięsnych Constar obecnie Animex. Sprawa dotyczyła świadomego dopuszczania do sprzedaży zepsutych kiełbas szkodzących życiu i zdrowiu. W 2011 roku w związku z podejrzeniami korupcyjnymi aresztowany został prezydent Starachowic.

Przyroda

Starachowice są położone wśród borów i lasów zarządzanych i administrowanych przez Nadleśnictwo Starachowice i Nadleśnictwo Skarżysko-Kamienna. Od strony północnej są to tzw. Lasy Starachowickie, natomiast tereny od strony zachodnio-południowej są częścią Sieradowickiego Parku Krajobrazowego.

Pierwsze badania nad prostoskrzydłymi na terenie Wierzbnika rozpoczął w 1930 roku Władysław Szeliga - Mierzeyewski. W ostatnim 30 leciu (lata 80-te, 90te XX wieku i lata 2000-2010) wielu pasjonatów przyrody badało m.in. na potrzeby atlasów i monografii faunistycznych - ptaki, motyle i ważki.

Spośród roślin rosnących na omawianym terenie, na uwagę zasługują cztery prawnie chronione gatunki storczykowatych Orchidaceae sp. tj. listera jajowata Listera ovata, podkolan biały Platanthera bifolia, kruszczyk błotny Epipactis palustris oraz stoplamek (storczyk) szerokolistny (kukułka szerokolistna) Dactylorhiza majalis. Przez Starachowice (stary Wierzbnik) przepływa rzeka Młynówka, która porośnięta jest lasem łęgowym. W miejscu tym stwierdzono stanowiska chronionych roślin, a mianowicie rośnie tu czosnek niedźwiedzi Allium ursinum oraz parzydło leśne Aruncus sylvestris.

Z ptaków stwierdzono tu bociana czarnego Ciconia nigra. Stwierdzono też wiele gatunków bezkręgowców m.in. prostoskrzydłe (szarańczaki i pasikoniki), motyle, ważki i chrząszcze.

Rozpoznane tu gatunki prostoskrzydłych to: łatczyn brodawnik Decticus verrucivorus, opaślik sosnowiec Barbitistes constrictus, Metrioptera brachyptera, pasikonik śpiewający Tettigonia cantans, skakun dwukropkowy Tetrix bipunctata, Tetrix subulata, złotawek nieparek Chrysochraon dispar, złotawek złotawiec Euthystira brachyptera, dołczan wysmukły Stenobothrus lineatus, dołczan deresz Stenobothrus stigmaticus, skoczek zmienny Omocestus rufipes, konik włóczęga Chorthippus vagans, konik ciemny Chorthippus pullus, napierśnik pospolity Stetophyma grossum, siwoszek błękitny Oedipoda caerulescens , pasikonik zielony Tettigonia viridissima, Omocestus ventralis, Chorthippus mollis, podłatczyn Roesela Metrioptera roeselli, podkrzewin szary Polidoptera grisoaptera, Omocestus haemorrhoidalis, skoczek zielony Omocestus viridulus, pałkowiak plamisty Myrmeleotettix maculatus, konik ciepluszek Chorthippus apricarius, konik pospolity Chorthippus biguttulus, konik brunatny Chorthippus brunneus, Chorthippus dorsatus, konik wszędobylski Chorthippus albomarginatus, konik Chorthippus montanus, konik wąsacz Chorthippus parallelus .

Do ciekawszych motyli należą: ogończyk ostrokrzewiec Satyrium ilicis, szlaczkoń torfowiec Colias palaeno, paź królowej Papilio machaon, paź żeglarz Iphiclides podalirius, przeplatka aurinia Euphydryas aurinia, przeplatka diamina Melitaea diamina, mieniak tęczowiec Apatura iris, mieniak strużnik Apatura ilia, pokłonnik osinowiec Limenitis populi, pasyn lucylla neptis rivularis, dostojka eufrozyne Boloria euphrosyne, dostojka laodyce Argynnis laodice, dostojka adype Argynnis adippe, górówka meduza Erebia medusa, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, czerwończyk płomieniec Lycaena hippothoe, modraszek bagniczek Plebeius optilete, modraszek eleksis Glaucopsyche alexis i fruczak gołąbek Macroglossum stallatarum.

Kalendarium

• 1547 – Wzmianka w dokumencie cystersów o istnieniu kopalni rudy żelaza zwanej Minerą Starzechowską
• 1571 – Stefan Batory zamawia kule armatnie w Kuźnicy Starachowickiej
• 1624 – Lokacja miasta Wierzbnik na mocy przywileju Zygmunta III Wazy
• 1788 – Uruchomienie czterech kopalni w pobliżu terenów dzisiejszych Starachowic
• 1809 – Zniszczenie zakładów w Starachowicach i Wąchocku przez wojska austriackie powracające spod Raszyna
• 1817 – Sporządzenie przez Stanisława Staszica projektu kombinatu zakładów przemysłowych, których głównym ośrodkiem miały być Starachowice
• 1870 – Wierzbnik traci prawa miejskie; sprzedaż Zakładów Starachowickich Antoniemu Fränklowi za łączną sumę 1.167.000 rubli
• 1899 – Uruchomienie nowoczesnego wielkiego pieca opalanego koksem
• 1903 – Największa powódź rzeki Kamiennej w dziejach miasta
• 1924 – Rozpoczęcie produkcji dział przeciwlotniczych przy współpracy z firmą Bofors
• 1926 – Powstanie klubu Star Starachowice
• 1 kwietnia 1939 – Połączenie Wierzbnika, Starachowic i okolicznych wiosek w jedno miasto Starachowice-Wierzbnik
• 2 września 1939 – Ewakuacja personelu i wyposażenia Zakładów Starachowickich do Kowla
• 6 września 1939 – Bohaterska obrona miasta przez załogę baterii przeciwlotniczej na Wanacji
• 17 stycznia 1945 – Wyzwolenie Starachowic spod okupacji niemieckiej przez 3 Armię Pierwszego Frontu Ukraińskiego
• 1947 – Przekształcenie Zakładów Starachowickich w Fabrykę Samochodów Ciężarowych
• 1949 – Powstanie Fabryki Samochodów Ciężarowych "Star" im. Feliksa Dzierżyńskiego
• 1952 – Nazwa miasta Starachowice-Wierzbnik zostaje zmieniona na Starachowice; Starachowice uzyskują status miasta wydzielonego na prawach powiatu
• 1962 – Zamknięcie ostatniej podziemnej kopalni rudy żelaza "Majówka"
• 1968 – Ostateczne wygaszenie wielkiego pieca
• 1999 – Sprzedaż Fabryki Samochodów Ciężarowych niemieckiemu koncernowi MAN AG, od 09.01.2009 zakład funkcjonuje pod nazwą MAN Bus Sp. z o.o.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2008 Starachowice mają obszar 31,85 km², w tym:

• zabudowania i tereny zurbanizowane: 39,9% – 1267 ha
• użytki rolne: 28,2% – 919 ha
• użytki leśne: 24,5% – 772 ha
• grunty pod wodami: 3,8% – 118 ha
• nieużytki: 1,7% – 52 ha
• inne 1,9%

Miasto stanowi 6,08% powierzchni powiatu.

Demografia

Dane z 2008:

Turystyka i rekreacja

Starachowice są punktem początkowym:

• zielonego szlaku turystycznego prowadzącego do Łącznej,
• żółtego szlaku turystycznego prowadzącego do Iłży,
• czarnego szlaku turystycznego prowadzącego na Wykus,
• czerwonego szlaku rowerowego prowadzącego do Wąchocka,
• żółtego szlaku rowerowego "Leśne dukty"

Przez Starachowice przechodzi:

• czerwony szlak turystyczny prowadzący ze Skarżyska-Kamiennej do Kałkowa.
• czarny szlak rowerowy prowadzący ze Świętomarzy do Iłży.
• niebieski szlak rowerowy prowadzący ze Skarżyska-Kamiennej do Ostrowca Świętokrzyskiego

Na terenie miasta znajdują są trzy zbiorniki wodne:

• zbiornik wodny "Pasternik" (podzielony groblą na dwie części: rekreacyjną i ujęciową)
• kąpielisko "Lubianka"
• kąpielisko "Piachy"

Zabytki

• zespół zakładu wielkopiecowego z XIX w.
  • wielki piec wraz z halą spustową
  • hala dawnej maszynowni, ob. łaźnia
  • dwie hale odlewnicze, ob. cegielnia
  • dmuchawa parowa
  • kotłownia
  • dawny budynek administracyjny
  • kanał górny i dolny

Dzisiejszy krajobraz założenia staszicowskiego "ciągłych fabryk żelaza na rzece Kamiennej" tworzą pozostałości klasycystycznych budowli: hala lejnicza aranżowana na cele wystawiennicze, maszynownia z warsztatami artystycznymi oraz tarasowe założenie hutnicze i obiekty układu hydrotechnicznego z podziemnym sklepionym kanałem wodnym o długości 240 m.

Wielki Piec z XIX w. – najstarsze budynki z ok. 1840 r., większość obiektów technicznych z okresu gruntownej przebudowy, ukończonej w 1899. W ruinie znajduje się jeden z najstarszych budynków dawnej dyrekcji huty; całość zakładu metalurgicznego i towarzyszące mu urządzenia techniczne: wieża wyciągowa, nagrzewnice powietrza, odpylniki gazu wielkopiecowego, kotłownia oraz zasługująca na szczególną uwagę maszyna parowa – eksponat Powszechnej Wystawy Światowej w Paryżu 1889 r., tworzą jedyny zachowany w Europie kompletny hutniczy ciąg technologiczny.

• budynek administracyjny dozorcy hutniczego z ok. 1840 r. (obecnie Muzeum Regionalne PTTK oraz siedziba i schronisko PTTK)
• budynek mieszkalny z ok. 1840 r. przy ul. Sportowej, należący niegdyś do osiedla fabrycznego przy zakładzie wielkopiecowym.
• kościół pw. św. Trójcy, wzniesiony w 1681 r., gruntownie przebudowany w końcu XIX w.
• Starachowicka Kolej Dojazdowa (Wąskotorowa) – wszystkie tory, rozjazdy i przepusty.
• Budynek dawnej poczty przy ul. Spółdzielczej z 2 poł. XIX w. Był to pierwszy, poza kościołem, murowany budynek w dawnym mieście Wierzbnik
• cmentarz żydowski, jeden z największych w regionie, powstał pod koniec XIX wieku i funkcjonował do 1946 roku.
• cmentarz katolicki przy ul. Iłżeckiej, założony ok. 1860, zachowało się około 30 nagrobków z XIX w., m.in. Józefa Szajbo, zarządcy zakładu metalurgicznego w Brodach Iłżeckich, oficera w powstaniu styczniowym 1863.
• dawny zespół fabryczny z 1 połowy XIX w. w dzielnicy Michałów.
• zwarty zespół zabudowy mieszkalnej i usługowej z okresu międzywojennego, obejmujący dom dyrektora zakładów zbrojeniowych (obecnie przedszkole), budynek nadleśnictwa (obecnie w użytkowaniu Związku Harcerstwa Polskiego, dom kultury, kolonię urzędniczą i kolonię robotniczą. Cenny drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych spłonął w latach 80. XX w. Z kościoła ocalały malowane temperą na desce obrazy autorstwa Zofii Baudoin de Courtenay.

Podział administracyjny

Starachowice dzielą się na 20 osiedli:

• Wierzbnik (Stare Miasto)
• Skarpa
• Żeromskiego
• Skałka
• Szlakowisko
• Majówka
• Las
• Młynówka
• Wzgórze
• Stadion (os. Stadion i Bugaj)
• Orłowo (os. Orłowo, Mieszała i Niwka)
• Górniki
• Wierzbowa
• Łazy
• Trzech Krzyży
• Południe (os. Południe, Wanacja i Kolonijki)
• Lubianka (os. Lubianka i Hohołówka)
• Michałów (os. Michałów Miejski, Michałów Wiejski i Cyganów)
• Pod Dębami
• Słoneczne Wzgórze

Sport

Najstarszym starachowickim klubem jest wielosekcyjny klub Star Starachowice. Drużyna piłkarska przez 13. sezonów występowała w II lidze, natomiast z sekcji podnoszenia ciężarów wywodził się m.in. Arkadiusz Lipa – brązowy medalista mistrzostw świata w Hawanie (1973). W 2005 roku zespół piłkarski został wycofany z rozgrywek, lecz przed sezonem 2007/2008 został reaktywowany i występuje obecnie w klasie A.

We wrześniu 1996 roku powstała sekcja piłki nożnej w KKS Juventa-Marbo, która początkowo zajmowała się jedynie szkoleniem młodzieży. W 2005 roku doszło do połączenia Staru Starachowice i Juventy, co zaowocowało powstaniem seniorskiego klubu Juventa-Star Starachowice. W sezonie 2005/2006 wystąpił on w klasie A, a w kolejnych rozgrywkach w klasie okręgowej. W 2007 roku doszło do oddzielenia się klubów i Juventa wystartowała w klasie okręgowej. W sezonie 2008/2009 wywalczyła awans do III ligi małopolsko-świętokrzyskiej, w której występuje obecnie.

W Starachowicach istnieje także Klub Rugby Feniks Starachowice, założony w sierpniu 2009 roku.

Edukacja

• Szkoły podstawowe
  • Szkoła Podstawowa nr 1 im. Jana Kochanowskiego
  • Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Pawła II
  • Szkoła Podstawowa nr 6 im. Obrońców Westerplatte
  • Szkoła Podstawowa nr 9 im. Partyzantów Ziemi Kieleckiej
  • Szkoła Podstawowa nr 10 z Oddziałami Integracyjnymi im. Szarych Szeregów
  • Szkoła Podstawowa nr 11 im. mjr. Jana Piwnika
  • Szkoła Podstawowa nr 12 im. Mikołaja Kopernika
  • Szkoła Podstawowa nr 13 im. Kornela Makuszyńskiego
  • Społeczna Szkoła Podstawowa STO
• Gimnazja
  • Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Hedy
  • Gimnazjum nr 2 im. Stefana Żeromskiego
  • Gimnazjum nr 3 im. Henryka Sienkiewicza
  • Gimnazjum nr 4 im. Polskich Noblistów
  • Niepubliczne Gimnazjum
  • Społeczne Gimnazjum STO
• Szkoły ponadgimnazjalne
  • I Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki
  • II Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica
  • III Liceum Ogólnokształcące im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
  • Społeczne Liceum Ogólnokształcące
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 1
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 2
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 3
  • ZDZ Centrum Kształcenia Zawodowego
• Szkoły wyższe
  • Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. prof. Chechlińskiego

Wspólnoty wyznaniowe

Katolicyzm

• 10 kościołów i parafii rzymskokatolickich
• Kościół Starokatolicki Mariawitów – parafia Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy

Protestantyzm

• Kościół Zielonoświątkowy w RP
• Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Świadkowie Jehowy

• Sala Królestwa

Media lokalne w Starachowicach

• Gazeta Starachowicka
• Tygodnik Starachowicki
• Echo Starachowickie – piątkowy dodatek regionalny do Echa Dnia
• Telewizja Starachowice – lokalny program telewizyjny nadawany cyfrowo oraz analogowo w sieci kablowej Vectra
• Radio Eska Starachowice – rozgłośnia działająca od 1996 roku, od 2005 roku w sieci radiowej Eska na paśmie FM 102,1MHz

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Aurich
• Rochdale-Heywood
• Schweinfurt
• Skövde
• Vechta
• Giżycko
• Candelo
• Almonacid de la Cuba
• La Roche sur Foron

Zobacz też

• Wierzbnik
• Star
• Powiat iłżecki
• Synagoga w Starachowicach
• Staropolski Okręg Przemysłowy
• Ludność Starachowic
• Afera starachowicka
• Starachowicka Kolej Wąskotorowa