Żerków

Żerków – miasto w województwie wielkopolskim, w powiecie jarocińskim, w Kaliskiem, na Wale Żerkowskim, siedziba gminy Żerków.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 2127 mieszkańców.

Położenie

Żerków leży na obszarze Wału Żerkowskiego, w pobliżu rzeki Lutyni i skanalizowanej Obry. Jest uznawany za turystyczną perełkę Wielkopolski. Znajduje się około 14 km od Jarocina i około 60 km od Poznania. Położony jest w pobliżu linii kolejowej Wrocław – Jarocin – Gniezno, stacja kolejowa Żerków znajduje się we wsi Chrzan, ok. 5 km na zachód od granic miasta.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 2,16 km².

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa kaliskiego.

Szwajcaria Żerkowska

Gospodarka Żerkowa bazuje na turystyce. Miasto jest głównym ośrodkiem – bazą noclegową, terenem kultury i rekreacji (zwłaszcza w okresie letnim) i wypadową tzw. Szwajcarii Żerkowskiej. Obejmuje ona tereny niewysokich wzgórz opartych o wypełnioną rozlewiskami pradolinę Warty. W samym sercu Szwajcarii Żerkowskiej znajduje się pałac w Śmiełowie. Tereny te zostały objęte ochroną w ramach Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego. Wszelkie działania związane z turystyką pełni gminna jednostka Mickiewiczowskie Centrum Turystyczne (mn.in. nocleg, spływy kajakowe, wycieczki rowerowe itd.)

Historia

W czasach wczesnego średniowiecza znajdował się tu gród Ostrów pod Wilkowyją. Pierwsze wzmianki o samym Żerkowie pochodzą z 1257 roku. Natomiast w dokumencie z 1283 roku wymieniany jest on wówczas już jako miasto. Powszechnie przyjmuje się tą drugą za początek istnienia (choć sam dokument nie jest wiarygodny). Do połowy XIX wieku pełnił funkcję targową na szlaku ze Śląska na Pomorze. W 1861 roku wielki pożar strawił prawie całą, w większości drewnianą zabudowę. Odbudowa związana była z całkowitą zmianą planu miasta. Zatarto także dotychczasowy owalny kształt placu targowego (ob. rynek). Ostatnie lata przyniosły inwestycje w infrastrukturę związaną z turystyką i rekreacją, rozwinął się niewielki przemysł elektrotechniczny. Żerków stał się głównym ośrodkiem nowego Parku Krajobrazowego.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kaliskiego, a przed rokiem 1975 i od 1999 do powiatu jarocińskiego.

Dzieje Żerkowa w datach

• 1257 r. (30 listopada) – pierwsza historyczna wzmianka o Żerkowie (Zirchovo) występuje w dokumencie księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego wśród czternastu miejscowości nadanych Jankowi Zarembie.
• 1283 r. (2 października) – Żerków jest wymieniony w dokumencie księcia kaliskiego i poznańskiego Przemysła II jako miasto podlegające jurysdykcji kaliskiej; datę tę przyjęto powszechnie jako początek miasta Żerkowa.
• 1372 r. – w źródłach występuje „castrum Zircowo” (gród Żerków).
• 1375 r. – źródła wymieniają Andrzeja Zarembę z Żerkowa kasztelana śremskiego, uznawanego za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli rodu Zarembów.
• 1383 r. (18 stycznia) – na dokumencie wydanym podczas zjazdu obozu Nałęczów w Pyzdrach jest przywieszona pieczęć Andrzeja z Żerkowa. Dokument ten jest aktem hołdu dla królewny Marii, córki Ludwika Węgierskiego. Latem tegoż roku, w czasie wojny domowej w Wielkopolsce, Andrzej z Żerkowa wraz z Bartoszem z Odolanowa, wystawili oddział 300 kopijników śpiesząc na pomoc Sędziwojowi Świdwie z Szamotuł, herbu Nałęcz, przeciw siłom Domarada z Pierzchna. W odwecie został spalony Żerków wraz z Kościołem św. Mikołaja.
• 1390 r. – konsekrowanie nowego Kościoła św. Stanisława przez biskupa poznańskiego Dobrogosta Nowodworskiego. W tym czasie właścicielką miasta jest Jadwiga, wdowa po Andrzeju Zarembie.
• Ok. 1398–1418 r. – Żerków przechodzi na własność Doliwów – Kotów z Dębna.
• 1419 r. – w źródłach figuruje Jadwiga z Żerkowa, wdowa po Januszu Kocie Furmanie z Dębna i Zaniemyśla.
• 1460 r. – wymieniony jest Filip z Żerkowa i Zaniemyśla, herbu Doliwa, kasztelan międzyrzecki.
• 1469 r. – wymieniony jest Jan z Żerkowa i Witaszyc.
• 1539 r. – Mikołaj i Stanisław Rzeszowscy, herbu Doliwa, sprzedają Żerków Andrzejowi Górce – Roszkowskiemu, herbu Łodzia.
• 1550 r. – Andrzej Górka zatwierdza garncarzom wszystkie dotychczasowe przywileje i statuty cechowe.
• 1564 r. (24 lipca) – wielki pożar miasta.
• 1565 r. – Jan Górka ponownie zatwierdza miastu wszystkie przywileje i statuty cechów: garncarskiego, szewskiego i piwowarskiego. W tym okresie został nadany miastu herb: złota łódź – godło rodowe Górków, nad nią sześcioramienna gwiazda.
• 1574 r. (styczeń) – do Żerkowa przybywa król – elekt Henryk Walezy, podróżując z Francji na koronację do Krakowa. Andrzej Górka – Roszkowski podjął monarchę śniadaniem.
• 1613 r. – zginął tragicznie Jan Górka – Roszkowski.
• 1615 r. – również tragiczną śmiercią zmarł jego brat, Andrzej Górka – Roszkowski. Po śmierci Żerków będzie dziedziczyła jego córka, Barbara Ostrorożyna.
• Ok. 1618 r. – miasto nabył Hieronim Radomicki, herbu Kotowicz, kolejno kasztelan krzywiński, starosta wschowski i wojewoda inowrocławski.
• 1623 r. – w Żerkowie gości król Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem. Gościnnie podejmuje ich Hieronim Radomicki.
• 1652 r. – po śmierci Hieronima Radomickiego właścicielem zostaje jego syn, Kazimierz Władysław Radomicki.
• 1660 r. – Kazimierz Radomicki wydaje nowe rozporządzenie o wyborze burmistrza, którego odtąd będzie wybierał właściciel spośród trzech kandydatów wyznaczonych przez radę.
• 1689 r. – po śmierci Kazimierza Radomickiego właścicielem zostaje jego syn Maciej.
• Po 1690 r. – Maciej Radomicki wznosi okazały pałac – rezydencję (w miejscu dzisiejszego amfiteatru).
• 1698 r. (12 czerwca) – król August II Mocny zatwierdza statut kurkowego bractwa strzeleckiego w Żerkowie, które powstaje z inicjatywy Macieja Radomickiego.
• 1708 r. – w Żerkowie szaleje epidemia dżumy. Ludność schroniła się do lasu zwanego Kaczorowem. Jako wotum dziękczynne za ustąpienie epidemii została wzniesiona kaplica św. Krzyża na cmentarzu.
• 1710–1718 r. – z fundacji Macieja Radomickiego zostaje wybudowany wspaniały barokowy Kościół św. Stanisława. Wzniesiony został wg projektu wybitnego architekta Jana (Giovanniego)Catenazziego.
• 1728 r. – po śmierci Macieja Radomickiego właścicielką zostaje jego córka Katarzyna, która wychodzi za mąż za Jerzego Felicjana Sapiehę.
• 1742 r. – po śmierci Sapiehy Żerków przechodzi w ręce jego córki Marianny, kolejno Koźmińskiej, Dąmbskiej, znanej z samowoli i okrucieństwa.
• 1772 r. (23 września) – podczas wielkiego pożaru spłonęły 54 domy, austeria, 8 domów żydowskich i synagoga. Pastwą płomieni padł również Kościół św. Mikołaja.
• 1793 r. – Żerków zostaje zajęty przez wojska pruskie generała von Moellendorfa w czasie II rozbioru Rzeczypospolitej. Miasto liczyło wtedy 349 mieszkańców, w tym 241 katolików, 3 protestantów i 105 żydów.
• 1794 r. – po śmierci Marianny Dąmbskiej miasto przechodzi na własność jej córki Ludwiki.
• 1806 r. (13 listopada) – w Żerkowie gości Ludwik Mikołaj Davout – jeden z najwybitniejszych marszałków napoleońskich.
• 1831 r. (10 sierpnia) – pożar pałacu w Żerkowie.
• 1852 r. – epidemia cholery.
• 1860 r. (11 września) – wielki zjazd ziemiaństwa wielkopolskiego, w którym uczestniczy 800 osób.
• 1861 r. (sierpień) – wielki pożar Żerkowa, który strawił niemal całe miasto, wraz z Kościołem św. Mikołaja. Po pożarze powstaje Stowarzyszenie Ogniowe, przekształcone w 1904 roku w Ochotniczą Straż Pożarną.
• 1873 r. – w odległym o 4 km Chrzanie uruchomiono stację kolejową Żerków. *1883 r. – zawiązuje się Towarzystwo Przemysłowców.
• 1887 r. – w Żerkowie urodził się Jakub Steinhardt, wybitny malarz i grafik (zm. 1968 r.).
• 1891 r. – miasto liczy 1829 mieszkańców.
• 1904 r. – wybudowano Kościół Ewangelicki.
• 1921 r. – spis powszechny wykazał 1569 mieszkańców.
• 1926 r. – podpisano akt erekcyjny pod budowę pomnika ku czci mieszkańców Żerkowa poległych w wojnie światowej i polskiej w latach 1914-1920. Pomnik stanął przy ulicy Kolejowej według projektu architekta poznańskiego Mariana Andrzejewskiego.
• 1931 r. – Żerków liczy 1574 mieszkańców.
• 1939 r. (8 września) – do Żerkowa wkroczyły wojska hitlerowskie.
• 1940 r. – hitlerowcy niszczą synagogę i cmentarz żydowski oraz pomnik ku czci mieszkańców Żerkowa poległych w wojnach 1914-1920 a jego gruzy wywożą na drogę do Bieździadowa.
• 1941-1942 r. – zostaje rozebrany zrujnowany pałac.
• 1943 r. – wybudowano baseny kąpielowe. W pracach zatrudnieni byli jeńcy angielscy z obozu w Chrzanie.
• 1945 r. (22 stycznia) – do Żerkowa wkroczyła Armia Czerwona.
• 1954 r. – na rynku wzniesiono pomnik „Za naszą i waszą wolność”.
• 1962 r. – zostaje wybudowana i uruchomiona żelbetonowa wieża przekaźnikowa.
• 1971 r. – oddano do użytku nowy gmach szkoły podstawowej oraz domu nauczyciela.
• 1976 r. – rozpoczęto budowę Młodzieżowego Centrum Szkolenia i Rekreacji.
• 1979 r. – zostaje otwarta stanica harcerska. 1982 r. – oddano do użytku Gminny Dom Strażaka.
• 1983 r. (październik) – uroczyste obchody 700-lecia miasta Żerkowa (1283–1983 r.)
• 2012 r. (6 stycznia) – zanotowano epicentrum trzęsienia ziemi o sile 4 stopni w skali Richtera

Zabytki

• kościół barokowy z XVIII wieku, z wyposażeniem z przełomu XVII i XVIII wieku i renesansową kaplicą fundacji Roszkowskich, z XVII wieku
• pozostałości pałacu Radomickich:
  • brama wjazdowa do dawnego parku pałacowego, trójarkadowa, z herbem rodowym, jedyna pozostałość po rezydencji
  • Dom Stróża
• d. poczta, z okresu poczty konnej (XVIII–XIX wiek)
  • stajnia przy dawnej poczcie
• kaplica cmentarna z początku XVIII wieku, barokowa
• obelisk Braciom poległym za Wolność i Ojczyznę
• pozostałości grodziska Wilkowyja
• poewangelicki kościół z 1904 r., neobarokowy

Przyroda

• Park miejski.
• Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Aa en Hunze
• gmina Kosakowo
• Kąty Wrocławskie

Ludzie związani z Żerkowem

• Giovanni Catenazzi – architekt
• Jan Nepomucen Chrzan – błogosławiony kościoła katolickiego
• Heinrich Graetz – historyk pochodzenia żydowskiego
• Jakob Steinhardt – malarz pochodzenia żydowskiego
• Adam Mickiewicz – poeta epoki romantyzmu