Kęty

Kęty (wil.: Łiwert) – miasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kęty.

Kęty to miasto o charakterze handlowo-przemysłowym, położone na Podgórzu Wilamowickim (na północ od Beskidu Małego), w dolinie rzeki Soły. Wg danych BIP Kęty ze stycznia 2012 roku, miasto posiada 18 955 mieszkańców. Układ urbanistyczny Kęt został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego.

Położenie geograficzne

Kęty położone są w Kotlinie Oświęcimskiej, w dolinie rzeki Soły, na jej stożku napływowym. Od zachodu dolinę rzeki zamyka Wysoczyzna Wilamowicka, od wschodu Wysoczyzna Osiecka, które są częścią Wysoczyzn Przykarpackich, będących południowym krańcem Kotliny Oświęcimskiej.

Kęty należą do podkarpackiej strefy klimatycznej. Miasto położone jest na skrzyżowaniu dróg biegnących z Krakowa do Bielska-Białej i ze Śląska przez Oświęcim do Żywca. W latach 1975-1998 Kęty administracyjnie należały do woj. bielskiego.

Historia

Średniowiecze

Pierwszym dokumentem, w którym wzmiankowano Kęty było potwierdzenie nadania klasztorowi benedyktyńskiemu w Staniątkach przez Klemensa z Ruszczy zespołu własności, w tym wsi Kanthi, pochodzące z 1238 roku. Dokument ten wydany był przez Wisława z Kościelca, biskupa krakowskiego. O ile jest to najwcześniejsze źródło pisane wspominające Kęty, można przypuszczać, że istniały one już nieco wcześniej jako osada wiejska.

W 1260 klasztor w Staniątkach przekazał wieś Kęty wraz z Czeladzią księciu Władysławowi Opolskiemu w zamian za wieś Brokot. Siedemnaście lat później, w roku 1277 Władysław Opolski nadał braciom Arnoldowi, Rudgierowi i Piotrowi wójtostwo in Cant, potwierdzając jednocześnie nabycie przez tych braci prawo wójtostwa od niejakiego Szymona. Książę nadał jednocześnie Kętom pola uprawne, pastwiska i prawo do połowu ryb w Sole. Wydanie tego dokumentu łączy się z lokacją miejską Kęt na prawie lwóweckim, czyli na wzór Lwówka Śląskiego. W dokumencie książęcym wzmiankowany jest kościół parafialny.

W roku 1391 książę Jan III oświęcimski nadał Kętom, znanym wówczas również pod niemiecką nazwą Libenwerde, prawa miejskie magdeburskie, identyczne z tymi, jakie posiadał Oświęcim. W dokumencie tym książę nadaje miastu las zwany Burgerwalt, prawo do karczowania lasów pod pola uprawne, urządzania chmielników i sadzawek rybnych, prawo zakładania w rynku kramów solnych, a również zwalnia miasto z ceł.

Około roku 1397 urodził się w Kętach Jan Wacięga, późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i święty Kościoła Katolickiego znany jako Jan Kanty. W roku 1439 wzmiankowany był już jako Jan z Kęt, bakałarz teologii, kantor kolegiaty św. Floriana w Kleparzu pod Krakowem i pleban kościoła w Olkuszu.

W roku 1457 Janusz książę oświęcimski sprzedał Kęty wraz z Oświęcimiem, okolicznymi wsiami oraz warowniami Oświęcim i Wołek królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi za 50 000 grzywien. Tym samym Kęty stają się miastem królewskim, należącym administracyjnie do powiatu śląskiego, w administracji kościelnej do dekanatu oświęcimskiego. Władzę miejską stanowiło czterech rajców, z których dwaj byli wybierani przez mieszczan, dwaj wyznaczani przez starostę oświęcimskiego. Około 1480 roku miasto posiadało murowany kościół pw. św. Małgorzaty, 40 łanów upraw miejskich, 3 łany i młyn należące do wójta, łąki, lasy bukowe i 4 stawy rybne należące do plebana. Miasto pobierało cło od soli, sukna, koni i bydła. Trzy razy w roku odbywały się jarmarki: 13 lipca w dniu św. Małgorzaty, 14 września w święto Podwyższenia Krzyża i 25 listopada, w dniu św. Katarzyny. Cotygodniowy targ odbywał się w sobotę.

Czasy nowożytne

W 1529 roku w Kętach znajdowało się około 135 domów. Wśród mieszkańców znajdowali się rzeźnicy, stolarze, sukiennicy, krawcy (132 rzemieślników zrzeszonych w cechach), liczni hodowcy bydła (w liczbie 140) i 40 ubogich mieszczan – komorników. W latach 1558 i 59 król Zygmunt August potwierdził statuty kęckich cechów krawców i sukienników. Ci ostatni mieli prawo pierwokupu w handlu wełną i suknem na kęckim rynku. Król zakazał jednocześnie sukiennikom ze Śląska handlowania w Kętach pod karą konfiskaty towaru – Ślązacy mogli handlować w Kętach tylko suknem drugiej kategorii. Zakazał również przewożenia soli wielickiej przez Kęty – transport tego towaru miał odbywać się przez Oświęcim.

XVI wiek był dla Kęt okresem rozwoju – powstawały kolejne cechy rzemieślnicze – kuśnierzy, piekarzy, kowali i wiele innych, założono łaźnie, szpital, młyny, folusz i tartak. Pod koniec wieku jednak miasto nawiedziła seria nieszczęść. W roku 1585 miała miejsce epidemia nieznanej choroby, od której zmarło 947 osób (liczba ta obejmuje przypuszczalnie również okoliczne wsie i miejscowości). 7 września 1652 przy ul. Czanieckiej (obecna Kościuszki) wybuchł pożar, który zniszczył kilkanaście domów. W 1655 roku miasto padło łupem Szwedów najeżdżających Rzeczpospolitą – wojska szwedzkie złupiły je i poważnie zniszczyły. 25 listopada 1657 roku wybuchł kolejny pożar, tym razem większy, w wyniku którego zniszczone zostały domy przy Rynku i kościół parafialny. W wyniku tych klęsk szlachecki sejmik zatorski prosił króla o zwolnienie mieszczan kęckich z podatków w celu umożliwienia odbudowy, którą rozpoczęto zaraz po ostatnim pożarze.

W połowie XVII wieku miasto zwiększyło swoją liczebność do około 800-1000 mieszkańców i powróciło do dawnego dobrobytu. Potwierdzają to dokumenty z tamtego okresu – pismo króla Jana III Sobieskiego z 20 kwietnia 1676 rozstrzygające spór kęczan z mieszczanami oświęcimskimi o handel solą, przyznające rację mieszczanom kęckim, oraz potwierdzenie statutu cechu krawieckiego nadające rzemieślnikom z Kęt możliwość handlu w całym kraju. W roku 1699 rozpoczęto budowę klasztoru Franciszkanów Reformatów. Fundatorami byli chorąży krakowski Jan z Żydowa Żydowski, burgrabia i krakowski pisarz grodzki Jan Zdanowski oraz kanclerz wielki koronny Jan Wielopolski. Następnego roku do Kęt sprowadzono już pierwszych zakonników, w roku 1705 założono fundamenty świątyni, w roku 1712 ukończono sklepienia, a 4 października 1714 kościół został poświęcony przez księdza Kazimierza Łubieńskiego, biskupa krakowskiego. W tym samym czasie trwała rozbudowa kaplicy św. Jana Kantego przy kościele parafialnym, fundowana przez Sykstusa Lubomirskiego. W roku 1722 ukończono nowy ołtarz w tej kaplicy, a poświęcono ją 14 czerwca 1724.

W pierwszej połowie XVIII wieku w Kętach znajdowały się ulice Świętokrzyska, Kobiernicka, Doktorska (będąca przecznicą Kobiernickiej biegnącą ku Świętokrzyskiej) i Czaniecka. Nie istniała w obecnym kształcie jeszcze dzisiejsza ulica Mickiewicza, prowadząca w kierunku Nowej Wsi i Oświęcimia - nazywała się ona wówczas Kościelną, zakręcała niedaleko za kościołem parafialnym w stronę dzisiejszej ulicy Jana Kantego, która z kolei nosiła nazwę Oświęcimskiej lub Św. Ducha. W mieście działała szkoła przy kościele parafialnym, funkcjonowały warsztaty rzemieślnicze, dwa browary, młyn oraz folusz założony przy nowym klasztorze Reformatów. Niedługo później w mieście założono komorę celną.

Okres zaborów

Koniec XVIII wieku, czas zaborów, był czasem niepokoju i dużych zmian w Kętach. 15 lipca 1768 na sejmiku w Kętach miejscowa szlachta podpisała akt przystąpienia do konfederacji barskiej. W latach 1768-70 miasto przechodziło kolejno w ręce konfederatów i Rosjan, którzy w pewnym momencie, dokonali najścia na klasztor Reformatów. W wyniku pierwszego rozbioru Kęty stały się częścią Cesarstwa Austrii. Austriacy w latach 1772-75 wykonali biegnący przez miasto tzw. Trakt Cesarski, drogę prowadzącą z Wiednia, stolicy monarchii, do Lwowa, który stanowił stolicę Galicji. W latach 1790-1815 wytyczono też ulicę Mickiewicza, prowadząca do Oświęcimia i będącą częścią traktu prowadzącego z Austrii do terenów zaboru pruskiego. Władze nakazały, w ramach tzw. kasaty józefińskiej zamknięcie i rozbiórkę kęckich kościołów św. Krzyża, Bożego Ciała, Wszystkich Świętych oraz kaplicy bractwa różańcowego. Władze austriackie nadały Kętom 15 października 1793 przywilej cesarski, w którym ustanowiły herb miasta jako "tarcza podzielona wzdłuż, na prawym polu czerwonym biały półorzeł ze złotą koroną, w lewym niebieskim trzy jaja, pod jajami zielona wstęga Soły". Miasto otrzymało prawo do posiadania samorządu miejskiego i do organizowania czterech ośmiodniowych jarmarków w roku.

28 czerwca 1797 wybuchł największy pożar w historii miasta, w wyniku którego zniszczona została prawie cała zabudowa, w tamtych czasach w większości drewniana. Ambroży Grabowski pisał o tym wydarzeniu:

"Dnia 29 czerwca 1797 w południe powstał pożar w stodole domu Klimka przy ulicy Kobiernickiej. Przy wielkim wichrze zachodnim pożar rozszerzył się na całe miasteczko, które ze wszystkim wygorzało wyjąwszy ulice, nie będące w kierunku wiatru. Wtedy zgorzał i dom mojej matki, wdowy przy ulicy Kościelnej stojący. Miasteczko spaliło się w ciągu kilku godzin. Kościół parafialny ocalał, ale spalił się dach na kościółku św. Jana Kantego. Zgorzał również ratusz z drzewa wśród rynku stojący i tylko niewiele domów ocalało od ognia.”

Po tym zdarzeniu władze zakazały całkowicie budowy w Kętach drewnianych domów, a odbudowa miasta trwała ponad 10 lat.

Kęty były w tym okresie miejscem licznych przemarszów wojsk, co wynikało z położenia przy głównym trakcie Galicji. W roku 1805, w czasie wojen napoleońskich, przechodziły tędy wojska rosyjskie, w roku 1813 wojska polskie pod dowództwem Józefa Poniatowskiego. Mieszkańcy Kęt uczestniczyli w powstaniach listopadowym i styczniowym. W XIX wieku, mimo niespokojnych czasów, miasto szybko zwiększało swoja liczebność. W roku 1811 Kęty liczyły 3264 osób, w roku 1845 już 5000. Z roku 1863 pochodzi pierwsza wzmianka o mieszkańcach Kęt narodowości żydowskiej, który stanowili wówczas niewielki odsetek mieszkańców - w roku 1871 było to 66 osób, w 1900 roku - 42. Społeczność kęckich Żydów zwiększyła się do 330 osób w czasach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Podlegali oni administracyjnie gminie wyznaniowej w Białej - Lipniku. W Kętach działała duża społeczność Żydów wyznających judaizm reformowany, założyli oni Stowarzyszenie Postępowe Rytualno - Religijne "Anszei Emes" ("Mężowie Prawdy") i modlili się we własnej synagodze, która działała przy ul. Krakowskiej 2 i której budynek istnieje do dzisiaj. Synagoga ortodoksyjna istniała przy ul. Kazimierza Wielkiego.

W wieku XIX w mieście zaczął się rozwijać przemysł - w 1845 powstała pierwsza przemysłowa przędzalnia wełny, w roku 1867 Franciszek i Edward Zajączkowie i Karol Lankosz założyli w Kętach pierwszą fabrykę sukna. W 1898 ukończono budowę szkoły podstawowej przy ul. Sobieskiego, w roku 1907 założono Męskie Seminarium Nauczycielskie - pierwszą w Kętach szkołę średnią. Pod koniec XIX wieku Kety opisywane były jako schludne miasto średniej wielkości będące siedziba powiatu, o populacji 4925 mieszkańców (1881) i powierzchni 2172 ha. Znajdowała się wówczas w mieście siedziba sądu powiatowego, apteka, szpital z 24 miejscami, dwie czteroklasowe szkoły, fabryki płótna, sukna, garbarnie i warsztaty garncarskie. W roku 1951, w setną rocznicę kanonizacji św. Jana z Kęt, odsłonięto na rynku jego pomnik autorstwa krakowskiego rzeźbiarza Edwarda Stehlika. W roku 1888 otwarto kęcki dworzec kolejowy, znajdujący się na linii Kalwaria Zebrzydowska - Bielsko.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

24 stycznia 1915 do Kęt przybyła I Brygada Legionów Polskich, dowodzona przez Józefa Piłsudskiego. Oddziały polskiego wojska przechodziły w Kętach reorganizację - przebywały w mieście do 28 lutego, po czym wymaszerowały w kierunku centralnej Polski. Dwudziestoletni okres polskiej niepodległości był w Kętach czasem rozwoju, który wyrażał się przede wszystkim powstaniem dużej ilości prywatnych firm i przedsiębiorstw produkcyjnych. Do istniejących wcześniej zakładów sukienniczych, które zostały wówczas rozbudowane i powiększone, dołączyły fabryka mebli i wyrobów skórzanych, miejska elektrownia, tartaki, około stu mniejszych warsztatów rzemieślniczych, 83 sklepy i 19 lokali gastronomicznych. W roku 1921 Kęty liczyły 5791 mieszkańców, w tym 329 narodowości żydowskiej, a do roku 1938 populacja miasta zwiększyła się do około 7000 osób. W 1929 przeprowadzono renowację kościoła i klasztoru Reformatów, w 1930 kościoła parafialnego. W latach 30. władzom miasta udało się zorganizować kolejne gimnazjum i wznieść budynek szkoły przy ul. Kościuszki.

Okres szybkiego rozwoju Kęt w latach 20. i 30. został dramatycznie przerwany przez wybuch II wojny światowej. 4 września 1939 odbyła się Bitwa pod Rajskiem (okolice Oświęcimia), gdzie wojska piechoty i artylerii oraz trzy plutony oddziałów Obrony Narodowej - "Kęty", "Brzeszcze" i "Oświęcim" pod dowództwem mjr. Piotra Ryby stoczyły przegraną walkę z pancernymi oddziałami Wehrmachtu. W kwietniu 1940 rozpoczęły się masowe aresztowania, które objęły wszystkich mieszkańców Kęt pochodzenia żydowskiego (około 600 osób) oraz większość kęckiej inteligencji i osób mogących stanowić zagrożenie dla władz okupacyjnych. Żydzi zostali umieszczeni w getcie które zorganizowano w Nowej Wsi, w domach z których wysiedlono miejscową ludność polską. Stamtąd po kilku miesiącach, podobnie jak przedstawicieli inteligencji, wywieziono ich do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Wojnę przeżyło tylko kilku kęckich Żydów. We wsiach otaczających miasto, szczególnie tych położonych między Kętami a Żywcem, hitlerowcy przeprowadzili masowe akcje wysiedleń mieszkańców, znane jako akcja Saybusch. W czasie wojny zniszczeniu uległo kilka budynków w mieście, w tym synagoga. Niemcy zajęli klasztor Zmartwychwstanek i przeznaczyli go na szpital.

Od 1942 w okolicy Kęt działał oddział partyzancki Armii Krajowej. 28 stycznia 1945 do miasta dotarły oddziały Armii Czerwonej. Wycofujący się Niemcy wysadzili most na Sole w Podlesiu.

Okres powojenny

Po 1945 Kęty rozbudowywały się jako lokalny ośrodek miejski z posiadający niewielkie zakłady przemysłowe. Kęckie przedsiębiorstwa funkcjonujące we wczesnym okresie PRL były w większości znacjonalizowanymi zakładami produkcyjnymi istniejącymi tu przed wojną. Podobnie kontynuowały swoja działalność placówki edukacyjne - szkoły podstawowe i średnie. Znaczącą zmianą w funkcjonowaniu miasta było utworzenie w 1953 Zakładów Metali Lekkich "Kęty", które pierwotnie działy jako walcownia folii aluminiowej, w późniejszych latach rozszerzając zakres produkcji. Przedsiębiorstwo to znane jest obecnie jako Grupa Kęty. Rozwój przemysłu w Kętach pociągnął za sobą powiększenie miasta o nowe osiedla mieszkaniowe położone na południowy zachód od rynku, w pobliżu Soły. Od kilku dziesięcioleci liczba mieszkańców Kęt zbliżona jest do 19 tys.

Zabytki

• Układ urbanistyczny miasta, ze średniowiecznym Rynkiem oraz układem ulic i otaczającymi Rynek XIX-wiecznymi kamienicami,
• Barokowy kościół św. Jana Kantego,
• Kościół Świętych Małgorzaty i Katarzyny razem z cmentarzem przykościelnym, ogrodzeniem i starymi drzewami,
• Klasztor Klarysek od wieczystej Adoracji Najświętszego Sakramentu,
• Klasztor Franciszkanów-Reformatów razem z kościołem pw. Niepokalanego Poczęcia N.P. Marii, cmentarzem przykościelnym i murem z drogą krzyżową,
• Cmentarz komunalny,
• Cmentarz żydowski,
• Dawna synagoga Anszei Emes,
• W miejscu obecnego placu targowego istniała przed wojną główna kęcka synagoga.

Gospodarka i przemysł

Miasto posiada dość dobrze rozwinięty przemysł. Większe zakłady to m.in.:

• Zakłady Urządzeń Przemysłowych ZAM Kęty
• Grupa Kęty
• Alumetal Kęty

W Kętach działa miejska spółka transportu autobusowego - MZK Kęty.

Osiedla

• Osiedle Nad Sołą
• Osiedle 700-lecia
• Osiedle Kardynała Stefana Wyszyńskiego
• Osiedle Władysława Sikorskiego
• Osiedle Tadeusza Kościuszki
• Osiedle Zachodnie
• Osiedle Kamieniec
• Osiedle Dębowe
• Osiedle Miodowe
• Osiedle Leśne
• Osiedle Batalionów Chłopskich
• Osiedle Płk. Królickiego
• Osiedle Wrzosowe

Edukacja

• Publiczne Przedszkole Sióstr Zmartwychwstanek im. bł. Matki Celiny Borzęckiej
• Zespół Szkolno-Gimnazjalny Nr 1 w Kętach
• Zespół Szkolno-Gimnazjalny Nr 2 w Kętach
• Zespół Szkół Podstawowo-Gimnazjalnych nr 3 w Kętach-Podlesiu im. Bohaterów Westerplatte
• Powiatowy Zespół nr 9 Szkół im. Marii Dąbrowskiej w Kętach
• Powiatowy Zespół nr 10 Szkół Mechaniczno-Elektrycznych im. M. Kopernika
• Powiatowy Zespół nr 11 Szkół Ogólnokształcących im. St. Wyspiańskiego
• Wyższa Szkoła Nauk Ekonomicznych i Społecznych
• Centrum Kształcenia Dorosłych w Kętach

Religia

Większość mieszkańców miasta stanowią katolicy.

• Parafia Najdroższej Krwi Pana Jezusa w Kętach
• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kętach
• Parafia Świętych Małgorzaty i Katarzyny w Kętach

W Kętach działalność duszpasterską prowadzi także placówka Kościoła Chrześcijan Baptystów, protestanckiej wspólnoty o charakterze ewangelicznym oraz miejscowy zbór Świadków Jehowy z własną Salą Królestwa.

Sport

• MKS Tempo Kęty
• KKS Hejnał Kęty
• Sokół Kęty
• Parafialno-Uczniowski Klub Sportowy
• Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy "Kęczanin" Kęty
• OSIR (Kryta pływalnia, Hala sportowa)
• Małopolski Klub Taekwondo YONG

Współpraca międzynarodowa

• Turzovka
• Frýdlant

Media

• Prasa, miesięcznik - Kęczanin
• Telewizja Internetowa iTV Kęty
• Serwis informacyjny - Info Kęty
• Niezależny serwis informacyjny - MIG21