Kalwaria Zebrzydowska

Kalwaria Zebrzydowska – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie wadowickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kalwaria Zebrzydowska, założone w pierwszej poł. XVII w. przez wojewodę krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 4493 mieszkańców.

Jest jednym z ośrodków miejskich aglomeracji krakowskiej.

Kalwaria Zebrzydowska jest ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego do sanktuarium pasyjno-maryjnego oo. bernardynów, które w 1999 r. (manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z XVII wieku) zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako jedyna kalwaria na świecie i Europie.

Położenie

Miasto położona jest między dwoma masywami Beskidem Makowskim i Pogórzem Wielickim, na wysokości 335-400 m n.p.m., w kotlinie rzeki Skawinki, u stóp góry Żar i Lanckorońskiej Góry.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 5,50 km².

Według TERYT integralną częścią miasta są: Błażkówka, Czerna, Kalwaria-Lanckorona, Klasztor, Piepszówka, Pod Klasztorem, Podlesie, Rólki, Sidziałówka, Sikorówka.

W latach 1975-1998 miasto należało do województwa bielskiego.

Transport

Miasto przecina droga krajowa nr 52 Głogoczów – Bielsko-Biała (3,79 km), która jest częścią połączenia komunikacyjnego prowadzącego z granicy państwa w Cieszynie do Krakowa, oraz droga wojewódzka nr 953 Kalwaria Zebrzydowska – Skawina (1,29 km), ponadto zbiegają się tu linie kolejowe z Krakowa do Zakopanego (linia kolejowa nr 97) i do Bielska-Białej (linia kolejowa nr 117). W mieście są dwie stacje kolejowe: Kalwaria Zebrzydowska oraz Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona.

Przemysł i gospodarka

Co roku organizowane się tu słynne Targi Meblowe, na których rzemieślnicy wystawiają własne wyroby. W ciągu roku czynna jest ekspozycja w dwóch pawilonach Cechu Rzemiosł Różnych, który skupia rzemieślników z wszystkich branż.

Walory turystyczne

Kalwaria Zebrzydowska jest ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego do położonego na szlaku papieskim, sanktuarium pasyjno-maryjnego oo. bernardynów, w skład którego wchodzi położony między górami Żar i Lanckorona:

• Klasztor i Bazylika Matki Boskiej Anielskiej wzniesiona w stylu manieryzmu niderlandzkiego, następnie rozbudowana w stylu barokowym, przechodzącą rokoko. W jednej z bocznych kaplic umieszczony jest cudowny wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej.
• 42 kaplice i kościoły – Dróżki Pana Jezusa (28 stacji), Dróżki Matki Boskiej (24 stacje).

Turyści mogą oglądać wkomponowane w otoczenie kościółki, kapliczki i figury. Przejście każdego ze szlaków zajmuje ok. trzy godziny. Najcenniejszym zabytkiem sakralnym w Kalwarii jest wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej w kaplicy Zebrzydowskich.

Kalwaryjską specyfiką są odgrywane w okresie Wielkiego Tygodnia niezwykle barwne misteria pasyjne oraz w sierpniowy odpust Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP Kalwaryjskie uroczystości, należące do najbardziej okazałych w Polsce.

Architektura

Zespół sanktuarium ten został w 1999 r. wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO.

Do innych zabytków należą

• kamieniczki mieszczańskie z kramami odpustowymi.
• układ urbanistyczny, zabudowa miejska rynku, kamieniczki i drewniana willa z 1. połowy XIX wieku.
• ogród pałacowy oraz oficyna z bramą pałacu Czartoryskich.
• dworek – pracownia Wojciecha Weissa.
• cmentarz wojskowy żołnierzy z I wojny światowej.

Przez swoje położenie na północnym skraju Beskidu Makowskiego miasto jest punktem wyjścia na szlaki turystyczne prowadzące m.in. do Makowa, na Koskową Górę, do Myślenic lub przez Babicę i Sularzówkę na Laskowiec.

Przeważa krajobraz rolniczy z dużymi kompleksami leśnymi, z górującymi nad okolicą dwoma masywami – Lanckoroną z ruinami średniowiecznego zamku i górą Żar.

Kultura

Poniższa lista przedstawia instytucje kulturalne działające na terenie miasta mające na celu rozpowszechnianie oraz wspieranie lokalnego folkloru i ruchu artystycznego:

• Centrum Kultury Sportu i Turystyki
• Towarzystwo Przyjaciół Kalwarii Zebrzydowskiej

Do imprez organizowanych w Kalwarii Zebrzydowskiej o charakterze ponadregionalnym należą Dni Kalwarii, oferujące: imprezy sportowe, rekreacyjne, rodzinne, prezentacje artystyczne, występy znanych gwiazd polskiej estrady.

Zespoły i orkiestry działające na terenie miasta:

• Miejska Orkiestra Dęta w Kalwarii Zebrzydowskiej
• Parafialna Orkiestra Dęta
• Big Band Małopolska

W Kalwarii Zebrzydowskiej działają: Biblioteka Publiczna im. Stanisława Wyspiańskiego oraz Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego oo. Bernardynów, prowadzące czytelnie dla dzieci i dorosłych.

Sport

Na terenie Kalwarii Zebrzydowskiej znajduje się: stadion sportowy z sześciotorową bieżnią lekkoatletyczną oraz widownią na 3000 miejsc, boiskami do gier małych (siatkówka, koszykówka, piłka ręczna), pawilon klubowy (z sauną, świetlicą i kawiarnią).

Miasto posiada klub sportowy MKS Kalwarianka oraz Parafialny Klub Sportowy Święty Józef.

Historia

Historia miasta sięga początków XVII w., kiedy to Mikołaj Zebrzydowski – wojewoda krakowski ufundował w 1602 roku budowę klasztoru i zespołu kaplic Dróg Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek na wzór Kalwarii Jerozolimskiej.

• 1617 – założenie małego miasta Zebrzydów przy drodze z klasztoru do Zebrzydowic, w celu pomieszczenia i wyżywienia pielgrzymów, przybywających tu na liczne odpusty.
• 1631 – druga lokacja miasteczka określająca prawa i obowiązki mieszczan.
• 25 lipca 1640 – Jan Zebrzydowski nadał nową lokację miasteczka Zebrzydów, zmieniając jednocześnie jego nazwę na Nowy Zebrzydów, nadaje nowe przywileje (organizację miejską na prawie magdeburskim), herb rodowy Zebrzydowskich (Radwan) oraz określając granice miasta. Wytyczono rynek, określono rodzaj zabudowy, targi oraz m.in. zakaz osiedlania innowierców. Miasteczko rozciągało się wtedy wzdłuż ulicy prowadzącej do klasztoru.
• 5 maja 1641 – bernardyni otrzymali obraz Matki Bożej płaczącej – początek kultu maryjnego.
• 1655 – Kalwaria i Lanckorona zostały zajęte przez Szwedów. Podczas potyczek Szwedów plądrujących klasztor z przybyłymi na pomoc chłopami zginęło wielu zakonników, a klasztor został ograbiony z kosztowności. Czas okupacji szwedzkiej 1655-1660 to okres zahamowania rozwoju miasta.
• 9 kwietnia 1667 – umarł Michał Zebrzydowski – jego dobra przeszły w ręce rodziny Czartoryskich wskutek poślubienia przez Annę Zebrzydowską Jana Karola Czartoryskiego.
• 1715 – roku po wielkim pożarze, Józef Czartoryski nadał nową lokację miastu – powstała nowa zabudowa miasta.
• 1729-1731 – budowa pałacu Czartoryskich (teren obecnego Wyższego Seminarium Duchownego).
• 1772 – I rozbiór Polski – miasto znalazło się w zaborze austriackim oraz otrzymało nową nazwę Kalwaria. Funkcjonowała tu stacja solna oraz komora celna dla soliny z Bochni, stąd była transportowana do Austrii, a do miasta przybyli rzemieślnicy.
• 1786-1790 – budowa traktu środkowogalicyjskiego, prowadzącego ze Lwowa do Białej (dzisiejsze Bielsko-Biała) – głównego traktu komunikacyjnego Galicji.
• 1835 – wygasł ród Czartoryskich.

• 1848 – w wyniku Wiosny Ludów została zniesiona pańszczyzna. Zezwolono Żydom na osiedlanie się w Kalwarii.
• 1884 – powstała linia kolejowa łącząca Kraków z Suchą Beskidzką i Zakopanem.
• 1887 – koronacja obrazu Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Powstało Stowarzyszenie Zjednoczonych Rękodzielników. Liczba ludności doszła do 1500. Właścicielem Kalwarii był Jan Kanty Brandys.
• 1888 – powstanie linii kolejowej z Krakowa do Suchej Beskidzkiej, a następnie Kalwaria – Bielsko.
• ok.1890 – dodanie do nazwy Kalwaria przymiotnika Zebrzydowska.
• 1896 – założenie Krajowej Szkoły Stolarskiej. W akcie erekcyjnym zostali wymienieni miejscowi rzemieślnicy – odnotowano rzemiosło stolarskie.
• 1896 – decyzją władz austriackich miejscowość straciła prawa miejskie.
• 1899 – została uruchomiona pierwsza Parowa Fabryka Mebli Szczepana Łojka.
• pocz. XX w. – rozbudowa miasta – zaczęły powstawać murowane domy i budynki publiczne: apteka bonifratrów z Zebrzydowic, sąd, szkoły, kościół pw. św. Józefa (1906).
• 1914 – pierwsze targi i wystawa mebli, zorganizowane przez Krajowy Wydział we Lwowie.
• 1934 – Kalwaria Zebrzydowska odzyskała prawa miejskie.
• Od 1934 do 1954 – gmina zbiorowa Kalwaria z siedzibą w Kalwarii Zebrzydowskiej.
• 1939 – przeniesienie wyższego seminarium duchownego oo. bernardynów ze Lwowa do Kalwarii Zebrzydowskiej.
• II wojna światowa – przerwanie rozwoju gospodarczego kalwarii, eksterminacja społeczności żydowskiej. W klasztorze stacjonowało wojsko niemieckie oraz mieszkali partyzanci Armii Krajowej.
  Utrzymane zostały: Cech Rzemieślniczy, Spółdzielnia Stolarz, Spółkę Rolną oraz Bank Spółdzielczy w Kalwarii, delegowani do ich zarządów byli Niemcy, którzy mieli decydujący głos w podejmowaniu uchwał i zarządzeń. Zebrania władz odbywały raz w roku i ograniczone były do przyjęcia sprawozdań i ustanowienia prac na następny rok, które musiały być zgłaszane do Starosty Powiatowego w Krakowie, który miał prawo je uchylić.
  • 4 września 1939 r. – zajęcie Kalwarii Zebrzydowskiej przez wojska niemieckie – burmistrzem został mianowany aptekarz mgr Józef Kunze.
  • 26 października – ustanowienie granicy Generalnego Gubernatorstwa wzdłuż rzeki Skawy, Kalwaria Zebrzydowska i Lanckorona znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie.
  • 15 listopada – na stanowisko burmistrza powołano Tadeusz Lorenca.
  • 1 stycznia 1940 – reorganizacja administracji, powołanie wójtów w Lanckoronie i Przytkowicach.
  • 1 lutego 1940 – powołano na burmistrza Kalwarii Zebrzydowskiej Jana Madonia.
  • 24-26 stycznia 1945 – wyzwolenie Kalwarii Zebrzydowskiej i okolic przez Armię Czerwoną.
• Po wyzwoleniu – odebranie klasztorowi majątku ziemskiego, rozszerzenie granic miasta, dynamiczny rozwój branży meblarskiej, powstały nowe zakłady. W latach 70. Kalwaria osiągnęła szczyt swojego rozwoju.
• 1976 – Kalwaria Zebrzydowska siedzibą gminy w województwie bielsko-bialskim.
• 7 czerwca 1979 – pierwsza wizyta Jana Pawła II w Kalwaryjskim sanktuarium.
• 1984-1993 – budowa gmachu wyższego seminarium duchownego w miejscu dawnego pałacu Czartoryskich.
• 1 stycznia 1999 – gmina Kalwaria Zebrzydowska w województwie małopolskim w powiecie wadowickim.
• grudzień 1999 – wpisanie sanktuarium na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO..
• 19 sierpnia 2002 – druga wizyta Jana Pawła II w Kalwarii Zebrzydowskiej.
• 27 maja 2006 – Benedykt XVI odwiedza sanktuarium.

Etymologia nazwy

• Słowo Kalwaria jest wyrazem łacińskim – Calvaria, oznaczającym trupią czaszkę odpowiednik hebrajskiego: Golgota wzniesienie, na którym został ukrzyżowany Jezus Chrystus. Nazwa odnosi się do znajdującego się tu sanktuarium pasyjno-maryjnego.
• Słowo Zebrzydowska odnosi się do założyciela miasta i fundatora sanktuarium Mikołaja Zebrzydowskiego.

Oświata

Struktura wykształcenia ludności miasta nie jest korzystna, wskaźnik osób z wykształceniem wyższym wynosi 4,85 (10,08 – województwo), natomiast z wykształceniem zasadniczym 38,45 (25,10 – województwo).

• Przedszkole Niepubliczne Sióstr Nazaretanek
• Zespół Szkół Nr 1 im. Mikołaja Zebrzydowskiego – szkoła podstawowa liczy 120 lat, we wrześniu 1999 roku powstało Gimnazjum, początkowo funkcjonujące oddzielnie, ale od września 2002 roku obydwie szkoły działają jako Zespół Szkół. Szkoła nosi imię Mikołaja Zebrzydowskiego – założyciela i fundatora pobliskiego sanktuarium.
• Zespół Szkół im. Komisji Edukacji Narodowej – szkoła powstała 16 września 1897 r. jako Krajowa Szkoła Stolarska przygotowująca uczniów do artystycznej produkcji mebli. Placówka wielokrotnie zmieniała swoją nazwę oraz poszerzała swoją działalność, kształcąc w innych zawodach. Obecnie w skład Zespołu Szkół wchodzą: Liceum Ogólnokształcące, Technikum, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Szkoła policealna.
• Zespół Szkół i Placówek Oświatowych im. Mikołaja Kopernika – szkoła średnia założona w 1945 r., w skład placówki wchodzi liceum ogólnokształcące oraz liceum profilowane.
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy – założony w 1970 r. przy szkole podstawowej w Kalwarii Zebrzydowskiej, następnie przeniesiona do budynku szkoły podstawowej w Brodach a od 1996 r. ośrodek mieści się w budynku Internatu Zespołu Szkół Zawodowych im. Komisji Edukacji Narodowej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Do ośrodka uczęszczają uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekki, mieści się tu szkoła podstawowa, gimnazjum oraz zasadnicza szkoła zawodowa kształcąca w zawodach stolarza i krawiec.
• Wyższe Seminarium Duchowne oo. Bernardynów – działające przy klasztorze oo. Bernardynów, przeniesione w 1939 r. ze Lwowa do Kalwarii Zebrzydowskiej.

Wspólnoty religijne

Parafia i kościół pw. św. Józefa (ponad stuletni), w którym początkowo posługiwali oo. bernardyni. Jednak dekretem Kardynała Sapiehy z 1942 roku zostaje erygowana parafia.

Działalność duszpasterską prowadzi także Kościół Adwentystów Dnia Siódmego posiadający własny zbór.

Kalwaria a Jan Paweł II

Kalwaryjskie sanktuarium było miejscem częstych wizyt i modlitw Karola Wojtyły. Jako papież Jan Paweł II był tu dwukrotnie (7 czerwca 1979 roku i 19 sierpnia 2002. W 1998 r. przyjmuje Honorowe Obywatelstwo miasta.

Miasta partnerskie

• Hameln, Niemcy
• Lewocza, Słowacja

Osoby związane z miastem

• Rodzina Weissów:
  • Wojciech Weiss (1875-1950) – malarz, profesor i rektor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, malował m.in. pejzaże, portrety, akty.
  • Irena Weiss zw. Aneri (1888-1981) – żona Wojciecha Weissa, malarka, jej twórczość obejmowała: pejzaż, martwą naturę, oraz portret i intymne sceny z wnętrz. W późniejszym okresie artystka zajmowała się również mozaiką.