Leżajsk

Leżajsk – miasto i gmina w Polsce, w północnej części województwa podkarpackiego, powiatu leżajskiego. Leży w dolinie Sanu, na skraju dawnej Puszczy Sandomierskiej.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 14 126 mieszkańców.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 20,58 km².

Według danych z roku 2006 Leżajsk ma obszar 20,6 km², w tym:

• użytki rolne: 51%
• użytki leśne: 23%

Miasto stanowi 3,48% powierzchni powiatu.

Miasto sąsiaduje z gminami: Kuryłówka i Nowa Sarzyna.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa rzeszowskiego.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2009:

Historia

Okolice te zasiedlało plemię Lędzian. 19 stycznia 1354 r. Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowi ze Strożyska – miasto Rzeszów z okolicą po Dąbrowę na północy, Czudec na zachodzie i wieś Leżajsk na wschodzie.

W XIV wieku Leżajsk należał do dóbr królewskich zgrupowanych w północno-wschodniej części województwa ruskiego. 28 grudnia 1397 r. otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły. Według dokumentów „Codex diplomatikus Poloniae” król Władysław Jagiełło w 1409 r. ufundował w Leżajsku parafię, a następnie zatwierdził akt założenia wsi Giedlarowej, osadzonej przez Mikołaja Giedlara, potem sprzedał wójtostwo Leżajska Stanisławowi Jasińskiemu mieszczaninowi z Przeworska.

W 1354 r. bp Maciej Janina do Leżajska i Przeworska wprowadził kanoników regularnych św. Grobu. Ok 1439 oddano zarząd parafii bożogrobowcom z Miechowa. Od 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosława herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Początkowy okres w dziejach miasta i całej królewszczyzny był związany z rodem Jarosławskich herbu Leliwa, który otrzymał tę królewszczyznę w 100-letnią dzierżawę. Rozwój miasta był hamowany przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów począwszy od końca XV w. – w 1498, 1500, 1509, 1519 i w 1524 r. W związku z tymi napadami Jagiellonowie – Aleksander i Zygmunt I Stary – wspomagali gospodarczo miasto, nadając mu kolejne przywileje i zwalniając okresowo od niektórych ciężarów. Po tragicznych wydarzeniach król Zygmunt I Stary wydał we Lwowie 23 września 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk znad Sanu, na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego o ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim, nadając jednocześnie nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Była to ponowna lokacja na prawie magdeburskim i wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych, i dał podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu. 11 marca 1525 Zygmunt I Stary wydał kolejny przywilej.

Rozwój miasta był wspierany przez starostę leżajskiego – Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż – kanclerza wielkiego koronnego, i przez króla Zygmunta Augusta wydającego szereg kolejnych przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. W 1534 r. Królowa Bona za zezwoleniem Sejmu wykupiła wójtostwo Leżajska.

W 1592 r., na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego Bożogrobców; ks.Jana Teologa, a także szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. W 1608 r. przybyli do Leżajska bernardyni, sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. W 1610 r. wybudowany został pierwszy murowany kościół. Obecną świątynię wzniesiono w latach 1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego z Bnina (1581 – 1654), i jego żony Anny Opalińskiej z Pileckich w ramach wdzięczności za odniesione 14 sierpnia 1610 r. w Tarnawcu zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą żygwulskim Stanisławem Stadnickim, który w tym roku napadł na Leżajsk.

W 1624 r. miasto zostało złupione i spalone przez wojska Kantymira Murzy. Tatarzy w bestialski sposób wytopili starców i dzieci w pobliskich bagnach. Najazdy Szwedów w latach 1655-56. Przemarsze i grabieże obcych wojsk zrujnowały gospodarkę miejską. Nawet Karol Gustaw w 1656 r. miał się w tym mieście zatrzymać.

Okres rozbiorów

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Leżajsk przeszedł pod panowanie austriackie, a ostatni starosta leżajski Józef Potocki uzyskawszy zgodę władz zaborczych przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta.

W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego na krótko wkroczyły do miasta, jednak miastem zawładnęli ponownie Austriacy. Od 1772 działał tu cadyk Elimelech z Leżajska. Jego leżajski ohel jest celem pielgrzymek Żydów z całego świata.

W 1848, w czasie Wiosny Ludów powstaje Wolne Królewskie Miasto Leżajsk. Ważne znaczenie miało dla Leżajska wybudowanie w latach 1896-1900 linii kolejowej łączącej Leżajsk z Przeworskiem i Stalową Wolą Południe/Rozwadowem.

Przed I wojną światową prowadzono regulację Sanu. Pracami koło Leżajska kierował późniejszy generał Władysław Sikorski. Tymczasowo zamieszkał w Leżajsku, przy ul. Klasztornej. 15 listopada 1910 roku wygłosił przemówienie na patriotycznym wiecu z okazji rocznicy bitwy pod Grunwaldem.

I wojna światowa

I wojna światowa po raz kolejny ciężko doświadczyła miasto. Walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi toczyły się bezpośrednio nad Sanem, ale wiele budynków (w tym kościół i klasztor OO. Bernardynów) ucierpiało w wyniku walki artyleryjskiej. Między 18 września a 10 października 1914 i 5 listopada 1914 a 14 maja 1915 miasto znajdowało się pod okupacją rosyjską.

Leżajsk w II Rzeczypospolitej

W lipcu 1929 roku Leżajsk znalazł się na trasie wojewódzkiej wizytacyjnej podróży ówczesnego Prezydenta prof. Ignacego Mościckiego.

II wojna światowa w Leżajsku

13 września 1939 r. w środę, rozpoczęła się w Leżajsku niemiecka okupacja. Za ostatnimi wycofującymi się za linię Sanu żołnierzami Armii „Kraków” do miasta weszły oddziały 28 Dywizji Piechoty Wehrmachtu. 15 września 1939, oficjalną delegację armii niemieckiej z pierwszym Komendantem Miasta przyjął wraz z miejscowymi Volksdeutschami w Zarządzie Miasta, ubrany w mundur członka SA, inż. Weissbrott – od 1939 r. zatrudniony w Leżajsku przez władze wojewódzkie, w charakterze geodety. Do współpracy przystąpili także niektórzy Ukraińcy.

3 listopada 1939 r. przed świętem niepodległości, przeprowadzone zostały aresztowania, głównie przedstawicieli inteligencji. Aresztowani zostali, m.in. burmistrz T. Niziński, profesorowie gimnazjalni S. Gdula, W. Klimek, J. Gröger. Kolejna akcja aresztowań miała miejsce w sierpniu 1940 roku. Aresztowano m.in. ks. Czesława Brodę oraz płk. Stanisława Eustachiewicza (1.11.1883 – 5.01.1948 – Pułk. Korp.Sąd. W.P., b. więzień polityczny Oranienburga).

15 września 1939 roku Niemcy spalili tutejszą synagogę. W pierwszych dniach października 1939 r. poza linią demarkacyjną, przebiegającą 11 km od miasta, za San, do sowieckiej strefy okupacyjnej wypędzono większość Żydów. Pozostałych 350 Żydów zamknięto w 1941 roku w getcie i wielu zamordowano w egzekucjach na leżajskim cmentarzu. 1 maja 1942 r. getto zlikwidowano, część ludności przeniesiono do obozu przejściowego w Pełkiniach oraz do obozów pracy w Rozwadowie i Radymnie, a ok. 100 osób stracono na miejscu. Przy drodze z Leżajska do Wierzawic policja niemiecka rozstrzelała podczas II wojny światowej 22 Żydów. Niektórzy Mieszkańcy Leżajska pomagali w getcie Żydom pomimo grożącej za to kary śmierci.

W wyniku nowego podziału administracyjnego Generalnego Gubernatorstwa, Leżajsk znalazł się w starostwie jarosławskim. Przez powstałą w Jarosławiu placówkę Gestapo przeszło później wielu leżajszczan, zanim trafili do więzień, obozów koncentracyjnych lub miejsc straceń. Miejscowy posterunek żandarmerii niemieckiej policji granatowej i ukraińskiej, mający siedzibę w budynku sądu, przez całą okupację terroryzował mieszkańców. Stałymi gośćmi tej placówki byli znani z okrucieństwa jarosławscy gestapowcy.

Na zbiorowej mogile zamordowanych znajduje się pamiątkowa tablica. Przed pacyfikacją Leżajska, na początku maja 1943 r. podziemie zlikwidowało Michała Wania. 4 maja 1943 r. Jan Raźnikiewicz ps. „Konik” w ostatniej chwili uniknął aresztowania opuszczając zagrożony teren, 20 maja na folwarku w Wierzawicach; Gestapo, aresztowało kpt. Tadeusza Nowakowskiego ps. „Sęp”, 21 maja zlikwidowano w lesie k. Stojadła groźnego konfidenta K. Trybkę. Mimo wielokrotnych ostrzeżeń, nie zaprzestał kolaboranckiej działalności i sporządzał listy członków organizacji niepodległościowych, ich sympatyków oraz podejrzanych o współpracę z ruchem oporu. 24 maja zastrzelono koło Stojadła Waleriana Mirka, późniejszego sprawcę pacyfikacji.

28 maja 1943 r. dokonano pacyfikacji miasta. W jej wyniku hitlerowcy rozstrzelali w podmiejskim wąwozie 43 mieszkańców Leżajska, w tym 28 członków leżajskiego ugrupowania AK.

27 lipca 1944 Leżajsk został zajęty przez wojska radzieckie.

W nocy z 18 na 19 lutego 1945 dokonany został pogrom na ocalałej z Holocaustu żydowskiej ludności miasta, podczas którego zamordowano 9 osób.

Herb

Pierwszym miejskim herbem był krzyż lotaryński na czerwonej "hiszpańskiej" tarczy herbowej W końcu XVIII wieku, kiedy Leżajsk stał się bezpośrednią częścią imperium Habsburgów, cesarz Józef II wydał zarządzenie o uzupełnieniu lokalnych herbów nowo nabytych ziem. Po reformach herb miasta zmienił się znacznie. Został on uzupełniony o laskę boga Merkurego, węże, skrzydła oraz wagę i księgę barwy złotej. Mimo powrotu wielu miast do historycznych herbów, Rada Miejska Leżajska przyjeła ten herb uchwałą Nr III/18/02 z dnia 30.12.2002.

Gospodarka

W mieście i okolicach znajduje się kilka zakładów przemysłowych. np. Browar Leżajsk – Grupa Żywiec S.A., HORTINO Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Leżajsk Sp. z o.o., Fabryka Maszyn, Zakład Silikatowy, Zakład Tytoniowy PHILIP MORRIS.

Zabytki

• Kościół i klasztor oo. bernardynów
• Organy w Bazylice oo. bernardynów
• Ratusz w Leżajsku
• "Proświta" czyli "Narodnyj Dom" – budynek Towarzystwa Oświatowego Proswita wybudowany w 1913 wg projektu miejscowego architekta Lwa Szelewicza
• Dwór starościński wzniesiony przez starostę Krzysztofa Szydłowieckiego jako zespół rezydencjalno-obronny, wynajęty w 1918 roku na potrzeby Miejskiego Gimnazjum Realnego i liceum.
• Zespół kościelny parafii św. Trójcy

Klęski i kataklizmy, które rujnowały rozwój miasta

• 1498, 1500, 1503, 1509, 1519, 1524 – najazd Tatarów.
• 1635 – olbrzymia powódź.
• 1655-1656 – najazd Szwedów.
• 1657 – najazd węgierskich oddziałów Jerzego Rakoczego II.
• 1672 – pożar miasta i ponowny najazd Tatarów.
• 1705, 1710, 1712, 1717, 1718, 1721 – katastrofalne pomory.
• 1768-1772 – grabież przez zaborcze oddziały ścigające wojska konfederackie (Konfederacja barska).
• 1809 – wojska rosyjskie korpusu księcia Golicyna dokonały rabunku w mieście i okolicy.
• 1811 – pożar drewnianych zabudowań miasta.
• 1812-1813 – rekwizycje żywności i paszy, kradzieże i rozboje wojsk rosyjskich.
• 1831 – epidemia cholery.
• 1846 – lata nieurodzaju, zaraza ziemniaka, epidemia cholery.
• 1873 – spłonęła rzeźnia miejska, wiosną powódź zniszczyła pola nad Sanem, latem plony zniszczyło gradobicie, epidemia cholery. Spłonęła północna część miasta, ratusz, szkoła.
• 1903, 1906 – pożar miasta.

Honorowi obywatele miasta

Tytuł Honorowego obywatela miasta Leżajska nadawano osobom głównie wpływowym, które mogły popierać korzystne dla miasta rozstrzygnięcia władz krajowych i państwowych. Osoby takie wpisywano do księgi honorowych obywateli, wystawiano im na pergaminie ozdobny dyplom. Zwyczajowo uhonorowany przeznaczał na fundusz dla ubogich tego miasta pewną sumę pieniędzy.

• Edward Acht (1869 r.)
• Szczęsny Jawornicki i Michał Szaszkiewicz (1873 r.)
• Hrabia Alfred Potocki (1875 r.)
• Sebastian Kołodziej (1877 r.)
• ks. kan. Józef Graff (1878 r.)
• Władysław Bzowski (1881 r.)
• Władysław Filimowski (1883 r.)
• Edmund Wachholtz, Gustaw Knedlich (1884 r.)
• ks. kan. Józef Mytkowicz (1886 r.)
• hr. Ferdynand Hompesh (1887 r.)
• ks. Piotr Plenkiewicz (1890 r.)
• Kazimierz Badeni Premier Austrii (1897 r.)

Sport

• Klub Piłkarski MZKS "POGOŃ" Leżajsk – IV liga podkarpacka
• Klub piłki siatkowej dziewcząt UKS "Trójka" Leżajsk
• Klub piłki siatkowej "Feniks" Leżajsk
• Klub szachowy UKS SP1 Leżajsk – IV liga podkarpacka
• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, w ramach którego funkcjonuje basen, zalew rekreacyjny i stadion miejski.
• Klub tenisa stołowego UKS SP1 Leżajsk – V liga podkarpacka

Kultura

• Miejskie Centrum Kultury w Leżajsku
• Państwowa Szkoła Muzyczna I st. w Leżajsku
• Niepaństwowa Szkoła Muzyczna I st. w Leżajsku
• Muzeum Ziemi Leżajskiej

Handel

Leżajsk jest ośrodkiem usługowym dla mieszkańców regionu. Sieć handlowa:

• Sieci sklepów, supermarkety: Biedronka, Delikatesy Centrum, Lidl
• Centra Handlowe: "STILEX", "As"

Wspólnoty religijne

• Kościół i klasztor oo. bernardynów
• Kościół rzymskokatolicki Świętej Trójcy (Fara)
• Ohel cadyka Elimelecha i synagoga

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Czortków (Ukraina)
• Nowojaworowsk (Ukraina)
• Vásárosnamény (Węgry)
• Koziatyń (Ukraina)

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Leżajsku