Wielbark

Wielbark (niem. Willenberg) – wieś (do 1945 miasto) w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim, w gminie Wielbark.

Miejscowość jest siedzibą gminy Wielbark. Położona jest przy ujściu rzeki Sawicy do Omulwi, w otoczeniu lasów. Znajduje się tu stacja kolejowa (linia PKP Ostrołęka – Olsztyn, Wielbark – Nidzica), przystanek PKS, apteka, ośrodek zdrowia, poczta, sklepy, karczma, stacja benzynowa, dawniej istniało kino.

Historia

Wielbark został założony przez komtura krzyżackiego Fryderyka von Willenberga (1317-1327). Najpierw powstała strażnica krzyżacka, zwana Wildhaus. Wokół niej powstała osada bartników i hutników (wytwarzanie węgla drzewnego, dziegciu i smoły). Osada wzięła nazwę od strażnicy. W w 1361 r. wymieniany w dokumentach był prokurator w Wielbarku.

Murowany zamek wzniesiono pod koniec XIV w. Był on użytkowany jeszcze przez księcia Albrechta, potem popadł w ruinę. Na resztkach wzniesiono w połowie XVIII w. urząd domeny królewskiej – późniejszy ratusz. Pod koniec XIV w. przy zamku osadzano bartników, później także karczmarzy i hutników. W ten sposób powstały odrębne jednostki osadnicze: Bartniki, Rudy, Wieś Karczmarska, które wraz z Ostrówkiem (czyli dawnym zamkiem) złożyły się na Wielbark w obecnych granicach (Ruda, Wieś Karczmarska i Ostrówko włączone 21 lipca 1723 r.). W 1745 r. do Wielbarka włączono gminę Bartniki, zwaną od tej pory Warszawskim Przedmieściem.

Osada była położona nieopodal polskiej granicy, na szlaku Warszawa–Królewiec, co sprzyjało rozwojowi. W Wielbarku rozwijało się sukiennictwo i tkactwo. w 1723 r. osada otrzymała prawa miejskie – początkowo bez Bartników, które przyłączono do miasta dopiero w 1745 r. Pod względem ludności było to jedno z najmniejszych miast na Mazurach. Okolice znane były w XIX w. z eksploatacji bursztynu. W czasie kampanii napoleońskiej, w dniach 21 stycznia – 2 lutego 1807, w Wielbarku kwaterował Napoleon. Później, bo w roku 1813, kwaterował tu car Aleksander I. W czasie powstania styczniowego (1863) przez Wielbark przerzucano broń dla powstańców.

W latach 1872-1887 proboszczem parafii katolickiej w Wielbarku był ks. Jan Szadowski, działacz religijno-społeczny, obrońca mowy polskiej. Dzięki jego staraniom złożono petycję do władz pruskich, domagającą się utrzymania języka polskiego w szkołach ludowych. Był inicjatorem budowy kościoła katolickiego w Wielbarku.

W czasie I wojny światowej miasto dwukrotnie zajęły wojska rosyjskie. W 1920 internowano tu uciekające z Polski, rozbite wojska bolszewickie. We wrześniu 1939 r. węzeł kolejowy w Wielbarku został zbombardowany przez polskie samoloty.

W 1945 Wielbark włączono do Polski. W wyniku znacznych zniszczeń powstałych w 1945 r. miejscowość utraciła prawa miejskie. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Zabytki

• Kościół ewangelicki, dawna świątynia wybudowana w 1721 r., została rozebrany w 1819 r., a w latach 1823-1827 wybudowano nowy kościół (wg projektu berlińskiego architekta Karola Fryderyka Schinkla, wybudowany przez mistrza Schimmelpfenniga), wykorzystując starsze elementy. Obecnie nie jest użytkowany. Jest to duża, salowa budowla z wysuniętą od strony zachodniej wieżą, konsekrowana 27 września 1827 r., zaliczana do ładniejszych przykładów nurtu eklektyczno-klasycyzującego Karola Fryderyka Schinkla we współczesnej mu architekturze Prus.
• Neogotycki kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1879-1880. Strop na drewnianych podciągach i kroksztynach, wyposażenie neogotyckie, witraże wykonane w latach 60. XX w. przez Stanisława Pawlisza z Poznania.
• Domy z XIX w.
• Neogotycka kapliczka z 1885 r. (obok kościoła), z czerwonej cegły, z marmurową tabliczką i napisem "Pod Twoją Obronę uciekamy się Primo annivers. Dedicat hujus Ecclesiae s. tit. s. Joannis Nep. Dom. infr. Oct. SS. App. Petri et Pauli 1885"
• Park
• Cmentarz wojenny (droga na Jedwabno) z mogiłami 399 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy zmarli w miejscowym lazarecie (był w kościele ewangelickim)
• Cmentarz wojenny (w lesie) dla żołnierzy zmarłych głównie na cholerę (145 żołnierzy głównie armii rosyjskiej)
• Dawny cmentarz ewangelicki z mogiłami żołnierzy.

Komunikacja

Obecnie Wielbark nie posiada kolejowych połączeń pasażerskich. Najbliższa czynna stacja to Szczytno. Posiada za to wiele połączeń autobusowych różnymi miastami na terenie Polski.

Bibliografia

• Darmochwał T., Rumiński M. J., 1996. Warmia Mazury, przewodnik. Agencja TD, Białystok
• Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn
• Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza "Remix" s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5