Tomaszów Lubelski

Tomaszów Lubelski – miasto i gmina w województwie lubelskim, stolica powiatu tomaszowskiego. Leży na Roztoczu Środkowym, nad Sołokiją.

Według danych GUS z 30 czerwca 2009, miasto miało 19 991 mieszkańców.

Przemysł środków transportu, spożywczy (przetwórstwo owoców i warzyw).

Węzeł dróg wojewódzkich nr 850 oraz nr 853, a także drogi krajowej nr 17. Miasto jest bazą wypadową na Roztocze.

Położenie

Według danych z roku 2002 Tomaszów Lubelski ma obszar 13,33 km², w tym:

• użytki rolne: 48%
• użytki leśne: 9%

Miasto stanowi 0,9% powierzchni powiatu.

Miasto otacza (sąsiaduje) gmina wiejska Tomaszów Lubelski.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego.

Dzielnice i osiedla Tomaszowa

Tomaszów jest podzielony na dzielnice i osiedla. W centralnej części znajduje się dzielnica Śródmieście ograniczona od południa ulicami Kościuszki i Bracką, od zachodu Piekarską, od północy Armii Krajowej i Stawisko, od wschodu zaś - Świętojurską i Gałczyńskiego Zachodnią część miasta zajmuje osiedle Koszary, wschodnią, w rejonie ulic Szopena i Majdańskiej - Sznury, południową - osiedla Parcele I i II, południowo-wschodnią zaś - Borki. Funkcjonują także zwyczajowe nazwy określające inne osiedla, m.in. położony na zachód od Śródmieścia "Kamienny Krąg" i osiedle "Południe".

">edytuj] Historia

Początki miasta Tomaszów

Początki miejscowości sięgają końca XVI w., kiedy to z inicjatywy kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamojskiego powstała nad rzeką Sołokiją osada zwana – od herbu Zamojskich – Jelitowem. W 1613 została przemianowana na Tomaszów na cześć syna Zamoyskiego, Tomasza. Jej dalszemu rozwojowi sprzyjało korzystne położenie na szlaku handlowym łączącym centrum kraju z południowo-wschodnimi kresami.

W 1621 osada uzyskała od Tomasza Zamojskiego prawa miejskie, co zostało zatwierdzone przez króla Zygmunta III Wazę, który nadał też miastu ważny wówczas przywilej: prawo składowania soli. Od tamtej pory nastąpił szybki rozwój miasta, które ok. 1630 miało już prawie 4 tys. mieszkańców i kilka cechów rzemieślniczych.

Rozwój został zahamowany w połowie XVII w. na skutek wojen ze Szwedami i z wojskami Chmielnickiego a panujące wówczas epidemie przetrzebiły mieszkańców miasta. Walki o sukcesję po zmarłym w 1665 III ordynacie zamojskim Janie pogorszyły tylko sytuację; w 1676 starosta jasielski Tomasz Brodecki splądrował miasto.

W II połowie XVIII w., w wyniku rozbiorów, Tomaszów znalazł się pod jurysdykcją austriacką. Miasto zastało w dużej mierze zniszczone na skutek pożaru, który wybuchł w 1775. Pod koniec XVIII w. Andrzej Zamojski i jego syn Aleksander próbowali poprawić ekonomiczną kondycję dóbr ordynacji zamojskiej. W latach 1794-1830 w Tomaszowie istniała znana wytwórnia fajansów. W czasie, gdy trwały wojny napoleońskie, miasto znalazło się na pewien czas w obszarze Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim – w Królestwie Kongresowym.

Czasy zaborów i powstań w Tomaszowie Lubelskim

W XIX w. podczas powstania listopadowego w Tomaszowie formowano pułk ochotniczy pod nazwą "Złota Chorągiew Wolności" a w czasie powstania styczniowego miasto było siedzibą terenowych władz powstańczych, tzw. Tomaszowskiego Rządu Wolności.

20 stycznia 1863 Polacy w ramach powstania styczniowego zajęli ważny strategicznie Tomaszów. Cztery dni później wkroczył do miasta płk. Emanow.

Krwawy dzień w Tomaszowie Ordynackim i rzeź mieszkańców dokonana została przez rosyjski oddział Emanowa 5 lutego 1863.

19 lutego 1863 przeprowadzono ekshumację ofiar rosyjskiej rzezi. Komisja stwierdziła, że w poniosło śmierć 23 mieszkańców Tomaszowa, zastrzelonych z broni palnej, zarąbanych szablami, zakłutych bagnetami, a niektóre z ofiar miały odcięte palce u rąk podczas rabunku pierścieni przez Kozaków. Zginął także dr Żelkowski, którego ciało zabójcy wrzucili do płonącego domu oraz Żydówka, Ruchla Malarzowa, zmarła w wyniku odniesionych ran.

Od 1866 Tomaszów nie był już miastem należącym do ordynacji. W 1867 został siedzibą władz powiatowych.

I wojna światowa w Tomaszowie Lubelskim

W 1915, podczas I wojny światowej, w okolicach Tomaszowa doszło do bitwy wojsk rosyjskich z austriackimi. Po odzyskaniu niepodległości i wojnie polsko-bolszewickiej miasto odwiedził marszałek Józef Piłsudski. Nastąpił rozwój gospodarczy i kulturalny miasta, rozbudowano szpital, powstały hale targowe, budynek sejmiku powiatowego i gimnazjum. Wychodziła lokalna gazeta samorządowa "Ziemia Tomaszowska".

II wojna światowa w Tomaszowie Lubelskim

7 września 1939, tuż po rozpoczęciu II wojny światowej miasto poniosło znaczne straty w wyniku niemieckiego bombardowania. W dniach 17–20 września 1939 zjednoczone armie "Kraków" i "Lublin" pod dowództwem gen. Tadeusza Piskora stoczyły pod Tomaszowem bitwę z wojskami niemieckimi zakończoną kapitulacją sił polskich. Spóźniona odsiecz wojsk dowodzonych przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego także skapitulowała 27 września a miasto znalazło się pod długotrwałą okupacją niemiecką, podczas której wymordowano prawie połowę mieszkańców. W tym okresie tomaszowianie brali udział w walkach z Niemcami, zarówno w otwartych bitwach (pod Wojdą w 1942, pod Zaborecznem w 1943) jak i w działaniach partyzanckich. 21 lipca 1944 po zaciętych walkach, w których brało także udział zgrupowanie AK dowodzone przez płk Wilhelma Szczepankiewicza, miasto zostało zajęte przez oddziały 23. Armii Gwardii I Frontu Ukraińskiego. W latach 1944–1956 w Tomaszowie funkcjonowało więzienie NKWD i UB nazywane "Smoczą Jamą".

Po wojnie miasto odbudowano, a w latach 60. i 80. XX w. rozbudowywano.

Architektura miasta

Lista zabytków chronionych prawem (rejestrowanych)

• układ urbanistyczny
• kościół pw. Zwiastowania NMP – drewniany kościół parafialny z 1627 roku, przebudowany w 1727 r., w ołtarzu umieszczony jest obraz Matki Bożej Szkaplerznej; obok kościoła zabytkowa drewniana dzwonnica zrębowa z XVIII w. oraz cmentarz kościelny (ul. Królewska 1),
• cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja z 1889 roku (ul. Rynek 13),
• grobowiec rodziny Bujalskich i Bohlerów z przełomu XIX/XX wieku, na cmentarzu parafialnym,
• willa z 1934 roku, obecnie stacja SAN-EPID (ul. Lwowska 51),
• budynek Wydziału Powiatowego Sejmiku Tomaszowskiego – budynek z 1925 roku, obecnie Urząd Stanu Cywilnego i Wydział Oświaty, Kultury, Sportu i Spraw Społecznych(ul. Lwowska 53),
• Dom Związku Ziemian, budynek z 1930 roku, obecnie sąd rejonowy (ul. Lwowska 55),
• „Herbaciarnia” – dom drewniany z 1895 roku na Rynku,
• szkoła, ob. Zespół Szkół Nr 2, – budynek wybudowany w latach 1923-25 (ul. Żwirki i Wigury 3),

Lista zabytków nierejestrowanych:

• synagoga w Tomaszowie Lubelskim
• synagoga przy ul. Bożniczej
• budynek Państwowej Szkoły Muzycznej

Turystyka

Atrakcje turystyczne:

• zabytki miasta
• plebania z połowy XIX w.
• Muzeum Regionalne im. Janusza Petera
• cmentarz żydowski
• Rezerwat przyrody "Piekiełko"
• Rezerwat przyrody Biała Góra (wyciąg narciarski, konkursy zimowe)

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004:

Religia

Tomaszów Lubelski ma 4 parafie rzymskokatolickie, wchodzące w skład 2 dekanatów: Tomaszów – Północ i Tomaszów – Południe, należących do diecezji zamojsko-lubaczowskiej.

W Tomaszowie znajduje się parafialna cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy, a także zbór Kościoła Zielonoświątkowego w RP. Mieści się tu także zbór Świeckiego Ruchu Misyjnego "Epifania" oraz zbór Świadków Jehowy z Salą Królestwa.

Sport

• TKS Tomasovia Tomaszów Lubelski – siatkówka kobiet
• Tomasovia Tomaszów Lubelski – Piłka nożna mężczyzn
• TKKT Tomaszowski Klub Karate Tradycyjnego

Kultura

Od 2006 roku odbywa się corocznie konwent fantastyczny Kreskon. Jest on organizowanym przez młodych fanów fantastyki (stowarzyszonych w Tomaszowskim Klubie Fantastyki "Szept Wschodu") spotkaniem ludzi o podobnych zainteresowaniach, na którym przewidzianych jest wiele atrakcji – spotkania z autorami, konkursy, prelekcje, dyskusje i inne.

W 2008 roku odbyła się pierwsza rekonstrukcja bitew pod Tomaszowem. Udział w rekonstrukcji brały grupy Rekonstrukcji Historycznej z całej Polski. W 2009 odbyła się kolejna rekonstrukcja.

Edukacja

W mieście są dwie szkoły podstawowe, dwa gimnazja, dwa licea ogólnokształcące, liceum profilowane oraz dwa technika. Ponadto w Tomaszowie działa Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w ramach którego funkcjonują szkoła podstawowa, gimnazjum i szkoła zawodowa. W centrum miasta działa Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia, zaś nieco dalej Medyczne Studium Zawodowe, Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy i Świetlica Środowiskowa "Krokus"

Tomaszów jest miastem akademickim - mieści się tu filia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego kształcąca przede wszystkim w zakresie nauk prawnych i ekonomicznych.

Media

W mieście ukazują się obecnie dwie gazety: od 1991 roku dwutygodnik samorządowy Rewizje Tomaszowskie., a od 2007 roku Tygodnik Tomaszowski , wydawany aktualnie przez Wydawnictwo Agencja Rozwoju Roztocza. W okresie międzywojennym władze miasta wydawały gazetę "Ziemia Tomaszowska"

Tomaszowscy "Żołnierze wyklęci" AK/WiN

• Jan Leonowicz ps. "Burta" Dowódca Oddziału AK/WiN w rejonie Tomaszowa Lubelskiego
• Stefan Kobos ps. "Wrzos", ostatni komendant Samodzielnego Obwodu WiN Tomaszów Lubelski

Komunikacja

Obecnie Tomaszów jest przystankiem na drodze krajowej nr 17; inne przystanki to Warszawa, Garwolin, Ryki, Lublin, Krasnystaw, Zamość, Hrebenne. W okolicy miasta znajduje się przejście graniczne Hrebenne - Rawa Ruska. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku istnieją plany budowy obwodnicy Tomaszowa, które są jednak systematycznie odkładane. Według obecnych planów obwodnica ma być częścią drogi ekspresowej S17. Realizację inwestycji zaplanowano na okres po 2013 roku.

Istnieje tu rozwinięta komunikacja autobusowa obsługiwana przez PKS „Wschód”, PT Tomaszów Lubelski oraz licznych przewoźników prywatnych . 11 stycznia 2012 roku podjęto decyzję o wydzieleniu z PKS "Wschód" oddzielnych spółek - tomaszowskiej i hrubieszowskiej. W ten sposób PKS Tomaszów odzyskał samodzielność.

Ruch kolejowy odbywa się dzięki stacji kolejowej Bełżec, ok. 8 kilometrów od centrum miasta. 13 grudnia 2009 r., po zmianach w kolejowym rozkładzie jazdy, Tomaszów i cały region Roztocza zostały pozbawione połączeń pasażerskich, co pociągnęło za sobą protesty mieszkańców. W czerwcu 2011 roku spółka Przewozy Regionalne uruchomiła pociągi REGIO relacji Lublin-Bełżec kursujące dwa razy dziennie. Obecnie pasażerski ruch kolejowy odbywa się przez część roku (weekendy majowe i wakacje).

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Kiwerce
• Żółkiew

Związani z Tomaszowem Lubelskim

• dr n. med. Renata Adamek – wykładowca akademicki, promotor zdrowia
• Stefan Darda - pisarz
• Dorota Gardias-Skóra – prezenterka TVN
• Mariusz Grad – poseł na Sejm VI i VII kadencji, PO
• ks. Franciszek Greniuk- polski duchowny katolicki
• ks. Tadeusz Guz – filozof
• Michał Karwan – polski piłkarz, zawodnik Ekstraklasy (Cracovia Kraków)
• Marek Kasprzyk – aktor
• Kazimierz Kubiszyn – lekarz, społecznik, malarz, poeta
• Marcin Krawczyk – aktor
• Jerzy Lewczyński – artysta fotografik
• Stanisław Majdański – poseł na Sejm X kadencji, senator IV kadencji
• Stanisław Obirek – teolog, historyk, dziennikarz, pedagog
• Wacław Oszajca SJ – teolog, dziennikarz, publicysta i poeta
• Stanisław Stojko – aktor
• Ewa Pacuła - prezenterka, modelka, aktorka
• Joanna Pacuła – aktorka, gwiazda Hollywood
• Leon Pinsker – lekarz, syjonistyczny pionier i aktywista, założyciel Chowewej Syjon
• bp Jan Śrutwa – historyk Kościoła
• Jan Świtka – prawnik
• Marek Zub – trener piłkarski
• Wojciech Żukowski – były poseł na Sejm z ramienia PiS, od 2010 r. burmistrz miasta
• Edmund Monsiel - artysta rysownik

Zobacz też

• Tomaszów (stacja kolejowa)
• Bełżec (stacja kolejowa)
• Bitwa pod Tomaszowem