Zgorzelec

Zgorzelec (łac. Gorlicium, niem. Görlitz, grnłuż. Zhorjelc, dlnłuż. Zgórjelc cz. Zhořelec) – miasto i gmina przygraniczna w województwie dolnośląskim, w polskiej części Łużyc Górnych, na prawym brzegu Nysy Łużyckiej, w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim. Przed 1945 stanowiło prawobrzeżną część miasta Görlitz.

Zgorzelec jest siedzibą gminy wiejskiej Zgorzelec oraz powiatu zgorzeleckiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 31 551 mieszkańców. Wspólnie Zgorzelec i Görlitz liczą 87 508 mieszkańców.

Położenie

Według danych z roku 2002 Zgorzelec ma obszar 15,86 km² (1586 ha), w tym:

• użytki rolne: 40%
• użytki leśne: 3%

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 15,88 km². Miasto stanowi 1,89% powierzchni powiatu.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2010:

Toponimia

Nazwę miasta utworzono najprawdopodobniej od czasownika "gořeti" tj. gorzeć, palić, płonąć – pierwotnie osadnictwo wiązało się z wypaleniem lasu.

Nazwy pojawiające się w najstarszych dokumentach

• Villa Goreliz – (1071) najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem "łanów królewskich" w "Villa Goreliz" (Gorelic) (ok. 192÷432 ha)

• Yzcorelik, Yzcorzelik – (1126) - Bitwa pod Chlumcem
• Drewnow, Drzewniow, Yzhorelik – (1131)
• Gorliz, Gorlic – (1238)
• Zgorliz – (1241)
• Goerlitcz, Goerlitz – (1266)
• Gorlicz – (1301)
• Gorlitz – (1322) - (Askańczycy ?)
• Gerlicz – (1378) - (Luksemburgowie ?)
• Gurlicz – (1384, 1456) - ziemie Korony czeskiej (Wacław IV Luksemburski, Zygmunt Luksemburski, Albrecht II Habsburg , Władysław Pogrobowiec)
• Garlicz – (1429)
• Gorlicze – (1430)
• Gorlitcz – (1434, 1475)
• Ghorlitz – (1443)
• Gorlitzsch – (1488 - Węgry - Maciej Korwin, Władysław II Jagiellończyk)
• Gorlytz (1511 - Ludwik II Jagiellończyk)
• Gorlicium, Gorlcia – używane były także formy zlatynizowane
• Ost-Görlitz – (do 1946) nazwa prawobrzeżnej części miasta.
• Görlitz Moys – (od 1 czerwca 1929 do 14 marca 1947) nazwa prawobrzeżnej południowej dzielnicy miasta.
• Zgorzelice - nazwa polskiej części miasta w latach 1945-1946.
• Zgorzelec – obecna nazwa polskiej części miasta wprowadzona po II wojnie światowej obowiązująca od 19 maja 1946

• Zgorzelec Ujazd – nazwa południowej dzielnicy miasta obowiązująca od 15 marca 1947 (Obecnie administracyjna nazwa Zgorzelec).

Historia

Kalendarium

• okolice obecnego Zgorzelca początkowo zamieszkiwali Bieżuńczanie (Besunzane civitates II), oraz Milczanie (Milzane civitates XXX) wymienieni w połowie IX wieku w nocie "Geograf Bawarski" sporządzonej dla Ludwika Niemca.
• 871 - 894 - Teren państwa wielkomorawskiego (mapa).
• na przełomie X i XI w. gród Serbołużyczan zajęty i włączony do Polski wraz z Łużycami przez Bolesława I Chrobrego; po jego śmierci przejściowo pod panowaniem margrabiów brandenburskich, następnie Czech
• 1071 – Pojawia się najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem "łanów królewskich" w "Villa Goreliz" (Gorelic)
• 1076 – osada wraz ze wschodnią częścią Łużyc Górnych przyłączona do Czech

• 1131 – powstał gród nad Nysą Łużycką z polecenia czeskiego księcia Sobiesława
• 1303 – prawa miejskie
• 1319-1329 – miasto pod panowaniem Henryka I Jaworskiego (mapa)
• 1346-1815 – miasto-członek górnołużyckiego Związku Sześciu Miast
• 1377 – powstało oddzielne księstwo Görlitz utworzone przez króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV, z Janem Zgorzeleckim jako księciem
• 1466 – pod panowaniem króla węgierskiego Macieja Korwina (mapa .)
• 1561 - (mapa).
• 1618-1648 – zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej
• 1635-1815 – z Łużycami Górnymi we władaniu książąt saskich (mapa . . .)
• 1815 – po kongresie wiedeńskim włączony został do Prus i stał się częścią prowincji Śląsk (Schlesien),
• od 1848 połączenie kolejowe z Węglińcem, od 1865 z Lubaniem i Jelenią Górą
• w czasie II wojny światowej 1939–45 obóz dla jeńców – podoficerów i szeregowych różnej narodowości (Stalag VIII A), przez który wg szacunków przeszło ponad 100 tysięcy więźniów, a zginęło kilka tysięcy jeńców – głównie radzieckich i włoskich;

• kwiecień 1945 – zacięte walki o sforsowanie Nysy Łużyckiej na północ od Zgorzelca w okolicach wsi Prędocice (Toporów), miasto nie zostało dotknięte bezpośrednimi działaniami wojennymi. Wysadzenie wszystkich mostów na Nysie Łużyckiej przez oddziały SS
• 1945 – ustalenie granicy na Nysie Łużyckiej w wyniku czego prawobrzeżna część miasta zostaje włączona do Polski; wysiedlenie dotychczasowej ludności do Niemiec
• 1948 – data powstania obowiązującej nazwy miasta (zamiast Zgorzelice)
• 6 lipca 1950 podpisano tu układ zgorzelecki między PRL a NRD uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
• Po II wojnie światowej osiedlono tu (oraz w Policach w woj. zachodniopomorskim) dużą kolonię greckich i macedońskich uchodźców (głównie komunistycznych partyzantów), którzy szukali schronienia w Polsce po greckiej wojnie domowej 1946-1948. Łącznie ich liczba sięgała 14 tysięcy osób. Wielu z nich wróciło do Grecji po upadku dyktatury wojskowej i amnestii dla uczestników wojny.
  Dziś w mieście odbywa się festiwal piosenki greckiej (→ Eleni) pod patronatem ambasady greckiej organizowany przez Nikosa (Nikolaosa) Rusketosa.
• 1959-1965 – niedaleko Zgorzelca zlokalizowano odkrywkową Kopalnię Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownię Turów.
• 1998 – 5 maja proklamowano powołanie wraz z Görlitz Europamiasta Zgorzelec/Görlitz (Europastadt Görlitz/Zgorzelec)
• 2004 – miasta Görlitz i Zgorzelec ubiegały się wspólnie o przyznanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury (w 2006 roku przegrały z miastem Essen)
• 2010 - 7 sierpnia na skutek katastrofalnej powodzi, której skutkiem było również przerwanie zapory wodnej na rzece Witka i zniszczenie miejscowości Bogatynia zostały zalane nadrzeczne ulice miasta.

Ciekawostki

• Barwy herbu i flagi Zgorzelca (niebiesko-żółte) są identyczne jak we fladze Górnych Łużyc, na terenie których Zgorzelec leży.

• Światową sławę zdobył Jakub Böhme (1575-1624), mieszkaniec Zgorzelca, mistyk, myśliciel i teolog, który zapoczątkował nowożytną filozofię niemiecką. Jego pierwsze dzieło jest znane pod tytułami Morgen Rothe im Auffgang lub Aurora, czyli Jutrzenka o poranku. 7 stycznia 2006 roku, z powodu zainteresowania Jakubem Böhme miasto, jak i sąsiednie Görlitz, odwiedził Nicolas Cage.
• Przez Zgorzelec prowadzą szlak Via Regia oraz dwa szlaki pątnicze: Wielkopolska i Dolnośląska Droga św. Jakuba, które przez Most staromiejski łączą się z europejską siecią dróg św. Jakuba (his. Camino de Santiago).
• W 1945 roku, w wyniku ustalenia granicy na Nysie Łużyckiej stał się niezależną jednostką administracyjną. Wcześniej był wschodnim przedmieściem Görlitz.
• Według Marcina Kromera małopolskie miasto Gorlice zostało założone w XIV wieku przez osadników z Görlitz, chociaż istnieje wiele innych hipotez dotyczących etymologii nazwy tego miasta.

Gospodarka i infrastruktura

Komunikacja

Zgorzelec leży na trasie europejskiej E40, która łączy francuskie Calais z kazachskim Ridder. Jej elementem jest biegnąca od byłego przejścia granicznego w Jędrzychowicach autostrada A4. Połączona ona jest węzłem autostradowym z drogą krajową nr 94. Ważnym traktem komunikacyjnym jest również droga krajowa nr 30 łącząca Zgorzelec z Jelenią Górą. Ponadto przez samo miasto przebiega droga wojewódzka nr 317 oraz prowadząca do przejścia granicznego Bogatynia-Kunratice droga wojewódzka nr 352. Miasto posiada jedną linię autobusową nr 50, obsługiwaną przez PPKS sp. z o.o. w Zgorzelcu. Dawniej miasto posiadało sieć tramwajową, planowana jest reaktywacja tej formy transportu miejskiego.

Przez Zgorzelec przebiegają dwie linie kolejowe: Linia kolejowa E 30 (stanowiąca część III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego z Drezna do Lwowa) oraz linia kolejowa nr 274 (Wrocław Świebodzki - Jelenia Góra - Görlitz). Na terenie miasta znajdują się dwie stacje kolejowe: Zgorzelec Miasto oraz Zgorzelec. Na terenie miasta znajdują się 3 wiadukty kolejowe oraz jeden drogowy.

Architektura

Zabytki w mieście:

• kościół pw. św. Bonifacego z 1929-1930
• Dom Kołodzieja – dom przysłupowy przy obwodnicy miejskiej
• Przedmieście Nyskie – zespół architektoniczny – najstarsza część Zgorzelca od XVII w
• Wieża ciśnień na ulicy św. Jana
• Dworzec PKP Zgorzelec Ujazd
• dawne dwory z XVIII w.
• domy mieszkalne z XVIII/XIX w.
• neoromański kościół pw. św. Jana Chrzciciela z 1905-1907
• monumentalny gmach Miejskiego Domu Kultury (miejsce podpisania układu zgorzeleckiego)

• Dom Jakuba Böhme
• wiadukt kolejowy na Nysie Łużyckiej
• Dom Studzienny na Placu Pocztowym
• Kruczy Folwark – Dom Pomocy Społecznej na ulicy Przechodniej
• Młyn trójkołowy

Edukacja

• przedszkola (8)
• szkoły podstawowe (3) Publiczne: Numer 2, Numer 3, Numer 5
• gimnazja (3) Publiczne: Numer 1, Numer 2, Numer 3. Niepubliczne: Niepubliczne Gimnazjum Łużyckie
• szkoły średnie (4): LO im. Braci Śniadeckich, Zespół Szkół Zawodowych i Licealnych im. Górników i Energetyków Turowa, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. E. Plater.
• szkoły wyższe (2)
• szkoły muzyczne (1)

Opieka zdrowotna

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają:

• Wielospecjalistyczny Szpital im. Jana Pawła II SP ZOZ w Zgorzelcu (17 oddziałów specjalistycznych oraz 3 poradnie ogólne)
• Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej
• Indywidualne praktyki lekarskie
• apteki (12)

Kultura i sztuka

Instytucje kulturalne

• Miejski Dom Kultury, Biblioteka Miejska w Zgorzelcu, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Muzeum Łużyckie, Młodzieżowa Orkiestra Mandolinistów, Grupa Teatralna "Widziadło", Dziecięcy Teatr Baśni.
• W mieście działa kino "PoZa NoVa".

Sport i rekreacja

Głównym obiektem sportowym jest Centrum Sportowo-Rekreacyjne, w którego skład wchodzą: dwa boiska do piłki nożnej, kompleks boisk o nawierzchni sztucznej, hala sportowa, basen kryty, basen odkryty, korty tenisowe, siłownia, sauna, gabinet odnowy biologicznej, hala sportowa przy ul. Traugutta.

Kluby i zespoły

• KKS Turów Zgorzelec (koszykówka)
• MKS Osa Zgorzelec (lekkoatletyka, żeńska koszykówka)
• Zgorzelecki Klub Bokserski (boks)
• MKS Nysa Zgorzelec (piłka nożna)
• UKS Basket Zgorzelec (koszykówka)
• UKS Energetyk Zgorzelec (pływanie)
• KS Turów Zgorzelec (żeglarstwo)
• BS EDI-TEAM Zgorzelec (bieganie)
• UKS Warrior Zgorzelec (taekwondo)
• Kick Fighters Zgorzelec (Kick-boxing (K-1))

Media lokalne

• Gazeta Powiatowa – Dolny Śląsk
• zgorzelec.info
• zinfo.pl
• Telewizja Kablowa "Tomków"

W latach 90. istniało również Radio Frem (90.6 fm) oraz Zgorzelecka Telewizja Lokalna (ZTL).

Media regionalne o charakterze ponadmiejskim poruszające problemy miasta Zgorzelca:

• Gazeta Wojewódzka
• Telewizja Łużyce

Turystyka

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta funkcjonuje 5 parafii rzymskokatolickich, które wchodzą w skład dekanatu zgorzeleckiego. W mieście działają także: prawosławna parafia Świętych Konstantyna i Heleny, parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy ARKA, zbór baptystów oraz 4 zbory Świadków Jehowy z Salą Królestwa.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Avion
• Görlitz
• Mirhorod
• Nausa

Panoramy miasta

Zobacz też

• gmina Zgorzelec
• powiat zgorzelecki
• Görlitz
• Cmentarz żydowski w Zgorzelcu
• Turów Zgorzelec
• Nysa Zgorzelec
• Europamiasto
• Euroopera
• 19 Pułk Piechoty im. von Courbiére'a (2 Poznański)