Krzeszów (województwo podkarpackie)

Krzeszów (Krzeszów nad Sanem) – wieś (miasto w latach 1641–1869) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie niżańskim, w gminie Krzeszów, na zachodnim skraju Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, nad rzeką San. Krzeszów liczy 862 mieszkańców (2010). Przez Krzeszów przebiega droga wojewódzka nr 863.

W miejscowości znajduje się kościół, który jest siedzibą parafii pw. Narodzenia NMP. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii przemyskiej, diecezji zamojsko-lubaczowskiej, dekanatu Biłgoraj - Południe.

Przynależność administracyjna

Specyficzne położenie Krzeszowa sprawiło że często zmieniał on przynależność administracyjną. Do końca 1955 roku Krzeszów należał do powiatu biłgorajskiego (województwo lubelskie), w latach 1956–1975 do powiatu leżajskiego (województwo rzeszowskie), w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego a od 1999 roku do powiatu niżańskiego (województwo podkarpackie).

Gmina Krzeszów istniała do 29 września 1954 roku, czyli do wprowadzenia gromad w miejsce dotychczasowych gmin, kiedy została gromadą. 1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady i osiedla a w ich miejsce reaktywowano gminy, m.in. gminę Krzeszów. 1 września 1977 roku gminę zlikwidowano (jej tereny włączone do gminy Rudnik), lecz odtworzono ponownie 1 października 1982 roku (z części terenów gmin Rudnik i Harasiuki).

Historia

Początki

Przeprowadzone po II wojnie światowej badania archeologiczne dowodzą, że na terenie dzisiejszego Krzeszowa we wczesnym średniowieczu istniała osada, należąca najprawdopodobniej do państwa Wiślan. Historycy wywodzą nazwę od staropolskiego imienia Krzesz i zaliczają je do miejscowości znanych już w XII wieku. Potwierdzają to badania Rudolfa Jamki, który natrafił na terenie Krzeszowa na szczątki wczesnośredniowiecznego pieca.

Pierwsza pisemna wzmianka o Krzeszowie pojawiła się w 1390 roku, w dokumentach Jaśka Kustry, dziedzica Krzeszowa, miejscowość występuje w brzmieniu łacińskim Crzeszow.

Zamoyscy

W 1520 r., król Zygmunt I Stary wydzierżawił zamek krzeszowski Spytkowi z Tarnowa, a następnie Stanisławowi Tarnowskiemu. W 1580 roku król Stefan Batory wydzierżawił starostwo krzeszowskie Janowi Zamoyskiemu, zaś w 1588 roku król Zygmunt III Waza przekształcił dzierżawę na dziedziczną własność. Objęte przez niego wioski to: Piskorowice, Kulno, Wola Kulońska, Biszcza, Korchów, Księżpol, Bukowina i Kamionka. W 1590 Zamoyski włączył Krzeszów w skład Ordynacji, potem zaś ucznił go stolicą klucza krzeszowskiego, w skład którego wchodziły: Biszcza, Bukowina, Kamionka, Korchów, Księżpol, Kulno, Lipiny, Piskorowice, Tarnogród, Wola Kulońska, Potok i Płusy. Krzeszów pełnił rolę ważnego portu na Sanie, przez który przechodziło zboże z ordynacji Zamoyskich .

W 1641 roku Władysław IV Waza podniósł Krzeszów do rangi miasta, wydając dekret o następującej treści: „...pragnąc by nowo założone miasto (de novo erectum) z Ziemi Przemyskiej będącej własnością Katarzyny Zamoyskiej wdowy po Tomaszu Kanclerzu Wielkiemu Koronnemu, przyzwoitego nabierało wzrostu obdarzam je prawem magdeburskim; co rok podawać mają mieszczanie ośmiu z pomiędzy siebie, z których jednego na burmistrza, a 5 na rajców zamianuje dziedzic; zatwierdzamy istniejące już cechy, nowe zaprowadzić pozwalamy; ustanawiamy targ i dwa jarmarki...”

Wiek XVII przyniósł Krzeszowowi wiele klęsk: najazdy tatarskie, przemarsz wojsk szwedzkich, oraz pożar (1688 r.) który zniszczył olbrzymią część zabudowy drewnianej oraz akta miejskie. Miasteczko nie uniknęło grabieży także podczas konfederacji barskiej i targowickiej.

Rozbiory

Po I rozbiorze Krzeszów znalazł się w zaborze austriackim, kilkakrotnie zmieniając przynależność administracyjną. W 1773 roku miasto znalazło się w cyrkule bełzkim z siedzibą w Zamościu. W 1775 na rok przeszło do dystryktu biłgorajskiego, aby potem znaleźć się w cyrkule tomaszowskim, a końcu w cyrkule zamojskim. W 1809 roku miasto, jako jedyne galicyjskie znalazło się w Księstwie Warszawskim. Takie położenie spowodowało spadek znaczenia Krzeszowa jako ośrodka handlowego, gdyż na krzeszowskie jarmarki nie przybywała już ludność zza Sanu, z Galicji. Dopiero w 1853 władze wydały dekret umożliwiający przekraczanie granicy mieszkańcom 3 milowej strefy przygranicznej. W 1869 roku na mocy ukazu carskiego Krzeszów, w ramach represji po Powstaniu Styczniowym, jak szereg miast "kongresówki" utracił prawa miejskie.

XX w.

W czasie I wojny światowej w 1914 r. na granicznym Sanie zatrzymał się front. Wskutek ostrzału artyleryjskiego Krzeszów utracił ok. 80% zabudowy, w większości drewnianej, spłonęły m.in. cerkwie: unicka i prawosławna, pozostałości zamku – dworu obronnego znajdującego się na wzgórzu Rotunda oraz spichrze znajdujące się nad Sanem. Poetycki obraz zniszczeń Krzeszowa w 1914 r. zawarł poeta i żołnierz Legionów – Kazimierz Wierzyński w wierszu "Krzeszów" z tomu Wielka Niedźwiedzica (1923).

Zabytki

We wsi znajduje się drewniany, trzynawowy kościół wybudowany w latach 1727-1728. Gruntowny remont świątyni przeprowadzono w 1898, dzięki wsparciu finansowemu ordynata Maurycego Zamoyskiego. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica wybudowana w 1898 roku na miejscu poprzedniej z 1721 roku oraz kaplica z 1905 roku.

Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty:

• układ urbanistyczny, nr rej.: 284/A z 10.04.1984
• kościół par. pw. NMP, drewn., 1727-28, 1895, nr rej.: A-274 z 6.09.1983
• dzwonnica, drewn., 1898, nr rej.: A-435 z 18.04.1991
• cmentarz kościelny, nr rej.: j.w.
• cmentarz żydowski, nr rej.: 395/A z 30.06.1988
• cmentarz pomordowanej ludności żydowskiej, 1942, nr rej.: 467/A z 8.06.1992
• pozostałości zamku, XIV-XV, nr rej.: 283/A z 9.04.1984
• dom, drewn., ul. Kościelna 19, 1932, nr rej.: A-273 z 21.09.2007
• dom, ul. Ogrodowa 22, 1923, nr rej.: 587/A z 12.08.1997

Instytucje

W Krzeszowie znajdują się:

• Urząd Gminy ul. Rynek 2
• Przedszkole Gminne ul. Rynek 7
• Zespół Szkół w Krzeszowie ul.Ulanowska 7
• Gminny Ośrodek Kultury ul. Rynek 9
• Gminny Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej ul. Rynek 31
• Posterunek Policji ul. Rynek 7
• Urząd Pocztowy ul. Rynek 20
• Ochotnicza Straż Pożarna ul. Mostowa 1
• Klub Piłkarski KS Rotunda Krzeszów ul. Mostowa 1

Ciekawostki

• W Krzeszowie rozgrywa się akcja opowiadania Isaaca Singera – Upadek Krzeszowa ze zbioru Spinoza z ulicy Rynkowej.
• W latach 1649 do 1651 na zamku krzeszowskim przebywał Jeremi Wiśniowiecki wraz z żoną Gryzeldą Zamojską i synem Michałem Korybutem Wiśniowieckim – przyszłym królem Polski. Tu 28 marca 1651 r. książę Jeremi sporządził swój testament.
• W 1658 roku na zamku przebywała również Maria Kazimiera d'Arquien, wtedy żona Jana Sobiepana Zamoyskiego, przyszła żona Jana III Sobieskiego – znana jako Marysieńka Sobieska – królowa Polski.

Zobacz też

Krzeszów, Krzeszów Dolny, Krzeszów Górny, Krzeszówek, Krzeszówka