Bircza

Bircza (ukr.: Бiрча) – wieś w Polsce (do 1934 miasto), położona w województwie podkarpackim, w powiecie przemyskim (do 21 sierpnia 1945 w powiecie dobromilskim), na Pogórzu Przemyskim; siedziba gminy Bircza.

Miejscowość składa się z kilku części: Miasto, Błonie, Żeń, Wygon, Kamienna Górka, Dwór, Targowica, Mielnicze.

Właścicielami Birczy były rodziny: Balów, Bireckich, Humnickich, Błońskich, Łuczawskich i Kowalskich. Dobry opis historyczny w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego.

Przez miejscowość przepływa niewielka rzeka Stupnica, dopływ Sanu oraz Korzonka koło Hiszpana .

Historia

Pierwsza wzmianka o Birczy pochodzi z roku 1188. W 1422 odnotowano istnienie w Birczy prawosławnego monastyru św. Onufrego.

W czasie zaboru austriackiego w latach 1773-1782 należała do cyrkułu samborskiego (okręg Lisko), w latach 1782-1819 do cyrkułu liskiego, następnie do cyrkułu sanockiego.

W maju 1848 powstała w Birczy dekanalna Rada Ruska, podlegająca Głównej Radzie Ruskiej. Działała do 1851.

Od 1850 do lipca 1876 była siedzibą urzędu powiatowego, podlegającego cyrkułowi sanockiemu, a włączonego 30 września 1876 do powiatu dobromilskiego. Od tego roku była siedzibą starostwa birczańskiego, o powierzchni 15 mil kwadratowych, liczącego 52 322 mieszkańców i 96 osad, w tym 91 gmin.

11 i 12 września 1939 w rejonie Birczy 11 Dywizja Piechoty pod dowództwem płk. dypl. Bronisława Prugar-Ketlinga i 24 Dywizja Piechoty, w tym 17 pułk piechoty im. „Ziemi Rzeszowskiej” pod dowództwem pułk. dypl. Beniamina Kotarby, stoczyła ciężkie walki obronne z niemiecką 2 DGór., wycofując się następnie przez Dynów pod Przemyśl.

Do 1939 gmina Bircza, powiat dobromilski, województwo lwowskie, w Birczy mieściła się siedziba sądu powiatowego wraz z ewidencją katastru podatku gruntowego, podlegał on pod sąd okręgowy w Sanoku. W latach 1940-1941 siedziba radzieckiego rejonu birczańskiego w składzie obwodu drohobyckiego, w latach 1941-1944 siedziba Landgemeinde Bircza w Landkreis Przemysl. Po wyzwoleniu do 18 sierpnia 1945 Bircza należała do województwa lwowskiego.

31 lipca 1944 miejscowość została zdobyta przez wojska radzieckie.

Od sierpnia 1945 stacjonował w Birczy garnizon wojskowy w sile najczęściej wzmocnionego batalionu piechoty, zmieniający się co dwa miesiące. Do 9 grudnia 1945 w Birczy stacjonowały 2 i 3 batalion 28 pp oraz batalion zbiorczy z 17 DP. Później do końca stycznia stacjonował tu 2 batalion 26 pp, następnie do 4 kwietnia 1946 2 batalion 30 pp. Następnie przez cały rok, do 4 kwietnia 1947, stacjonowały tutaj na przemian 1 i 2 batalion 28 pp, z wyjątkiem okresu od 20 lipca do 13 września 1946, kiedy garnizon tworzył oddział KBW.

W latach 1945-1946 miały miejsce 3 ataki UPA na Birczę (I, II i III) w których zginęło kilkudziesięciu mieszkańców Birczy, żołnierzy LWP i funkcjonariuszy MO, ORMO i UB. O tych tragicznych wydarzeniach przypomina pomnik wzniesiony dla upamiętnienia żołnierzy Wojska Polskiego, Wojska Ochrony Pogranicza, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej poległym w walce z faszystowskimi bandami Ukraińskiej Powstańczej Armii w latach 1944-1947. Na tablicy pamiątkowej napisane też jest Żywi to pamiętają. Żywi dziś czuwają. Na górze pomnika widnieje biały orzeł w złotej koronie (koronę dodano w latach 90. XX wieku).

Po wojnie siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej w Birczy, a od 1973 – gminy Bircza.

Organizacja miasteczka

• 

  Urząd gminny

• 

  Rynek

• 

  Centrum sportu i turystyki

• 

  Pomnik żołnierzy polskich

W centrum znajduje się rynek, przez który na ukos przechodził dawny trakt handlowy z Sanoka. Kierował się on następnie na wschód, w stronę pałacu (dawniej obronnego zamku). Przed zamkiem trakt rozdwajał się – jeden prowadził w kierunku Przemyśla, drugi na południe, w kierunku Kamiennej Górki, a potem na Węgry (trakt węgierski). Od traktu przemyskiego zaraz za zamkiem oddzielała się odnoga do Dobromila.

Rynek jest regularny, prostokątny. Z czterech rogów rynku wychodziły cztery ulice. Od powstania miasteczka aż do 1941 istniały też w Birczy trzy etniczne dzielnice:

• polska – wschodnia część rynku, z kościołem w centrum dzielnicy (kościół znajdował się w innym miejscu niż obecnie – na działce z wielkim dębem)
• ruska – zachodnia i południowa część rynku, z cerkwią w centrum dzielnicy (cerkiew "na pagórku")
• żydowska – północna część rynku (z synagogą (później dodatkowo z domem modlitwy), domem rabina i mykwą).

Handel

Artykułami spożywczymi i przemysłowymi handlowano na Rynku i w otaczających rynek budynkach. Wyjątkiem był handel żywcem, odbywający się na specjalnym placu poniżej miasteczka, nad rzeką, zwanym Targowicą. Od lokacji miasta w 1464 targi miejskie odbywają się w każdą środę, natomiast jarmarki od lokacji miasta do września 1939 odbywały się 2 stycznia, 23 kwietnia, 14 lipca i 14 października.

Cmentarz

Zmarłych Polaków i Rusinów chowano dawniej odpowiednio wokół kościoła lub cerkwi. Cmentarz komunalny (obecnie nazywany "Starym Cmentarzem") utworzono pod koniec XVIII wieku. Brak informacji, kiedy utworzono cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja z 1808).

Cmentarz komunalny ("Nowy") został utworzony w 1945.

Zabytki

• Pałac w Birczy wraz z parkiem
• Kapliczka św. Jana Nepomucena z początku XIX wieku
• Kaplica cmentarna rodziny Kowalskich, prawdopodobnie z 1847
• Cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja pochodzi z 1808)
• Pozostałości sowieckiej bazy wojskowej z 1940 (późniejszy POM)

Demografia

• 1589 – 49 domów, 245 mieszkańców.
• 1785 – 140 osób wyznania greckokatolickiego, 200 rzymskokatolickiego i 160 mojżeszowego
• 1840 – 272 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1859 – 239 grekokatolików (jw.)
• 1879 – 339 grekokatolików (jw.)
• 1890 – 715 rzymskich katolików, 291 grekokatolików, 989 mojżeszowego
• 1921 – 1929 mieszkańców i 247 domów – 1038 żydów, 590 rzymskich katolików, 297 grekokatolików
• 1926 – 421 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
• 1929 – 1929 mieszkańców
• 1938 – 372 grekokatolików (jw.)
• 1939 – 770 rzymskich katolików, 370 grekokatolików, 1150 mojżeszowego
• 1944 – 800 Polaków i 260 Ukraińców
• 1997 – 1127 osób
• 2006 – 1075 osób

Burmistrzowie i sołtysi

Burmistrzowie (do 1934 roku)

• Iwan Domiński
• Ludwik Keyha (1929)

Sołtysi (po 1934 roku)

• Józef Dmytrzak
• Stanisław Hess
• Wacław Segelin
• Piotr Segelin

Wyznania

Wyznawcy prawosławia

W Birczy istniała parafia prawosławna, przypuszczalnie do roku 1692, kiedy to cała diecezja przemyska przyłączyła się do Unii. W 1956 planowano utworzyć w Birczy powtórnie parafię prawosławną, jednak z nieznanych przyczyn nie doszło to do skutku.

Katolicy obrządku greckiego

Katolicy obrządku łacińskiego

Współczesny rzymskokatolicki dekanat birczański obejmuje parafie: Bircza, Borownica, Kuźmina, Leszczawa Dolna, Lipa, Olszany, Sufczyna.

Parafia rzymskokatolicka w Birczy pw. św. Stanisława Kostki obsługuje miejscowości: Bircza, Stara Bircza, Nowa Wieś, Korzeniec, Boguszówka, Wola Korzeniecka, Łodzinka Górna, Łodzinka Dolna. Kościół filialny w Rudawce obsługuje miejscowości Rudawka i Kotów.

Wyznawcy judaizmu

Obecność Żydów odnotowano po raz pierwszy w 1570. W połowie XIX wieku rabinem w Birczy był Szmuel Szapiro, syn cadyka Elimelecha z Dynowa. W 1870 birczańska gmina wyznaniowa liczyła 528 Żydów, a w 1900 już 2063. W samej Birczy Żydzi stanowili wówczas 50,7% ogółu mieszkańców a w 1921 – 54% mieszkańców, w tym czasie mieli do dyspozycji trzy domy modlitwy – do chwili obecnej nie zachował się żaden. W okresie międzywojennym działało Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich "Jad Charuzim", kasa kredytowa Gemilas Chesed oraz Korporacja Kupiecka.

W 1941 na terenie Birczy utworzone zostało getto, w którym zgromadzono ludność żydowską z całej okolicy. W lipcu 1942 na pobliskiej Kamiennej Górce stracono w egzekucjach ponad 800 mieszkańców birczańskiego getta. Resztę ludności żydowskiej wysłano do obozu zagłady Belzec. Cmentarz żydowski położony jest obok cmentarza komunalnego. Znajduje się na nim 70 nagrobków – na najstarszym zachowała się data 1808.

Zobacz też: Synagoga w Birczy, Synagoga w Birczy (ul. Wałowa)

Ochotnicza Straż Pożarna

W Birczy działa Ochotnicza Straż Pożarna, powstała w roku 1884. W 1890 naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Przemyślu utworzył z komend OSP w Dobromilu, Niżankowicach, Krasiczynie, Birczy i Radymnie Okręgowy Związek Straży Pożarnych w Przemyślu.

Komendanci OSP w Birczy

• komendant Stanisław Szuber (1929)
• komendant Andrzej Atamańczuk (obecnie)

Sport

W Birczy działa klub sportowy BKS Leśnik Bircza, posiadający własny stadion i halę sportową.

W pobliżu stadionu znajduje się strzelnica sportowa.

W trakcie budowy jest sala gimnastyczna, umiejscowiona w parku przy Zespole Szkół w Birczy.

Turystyka

Na południe od Birczy powstał Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, w przyszłości jest planowane utworzenie Turnickiego Parku Narodowego.

Piesze szlaki turystyczne

• (Przemyśl – Sanok, 75 kilometrów długości): Przemyśl (ul. Waygarta – Oddział PTTK) – Zielonka – Wapielnica /394/ – Helicha /420/ – Rokszyce – Brylińce – Kopystańka /541 / – Łodzinka – Chomińskie – Bircza – Kamienna Górka – Leszczawa Górna – Bziana /574/ – Roztoka – Poręba /618/ – Zawadka – Rakowa – Słonny Wierch Wschód /668/ – Przysłup /658/ – Słonna /639/ – Słonny Wierch Zachód /668/ – Orli Kamień /518/ – Sanok
• (Bircza – skrzyżowanie ze szlakiem niebieskim, 19 kilometrów długości): Bircza – Łomna – Trójca – Cień/561/ – skrzyżowanie za szlakiem niebieskim przy drodze Jureczkowa – Makowa

Rowerowe szlaki turystyczne

• Bircza – Sufczyna – Huta Brzuska – Krzeczkowa – Olszany – Krasiczyn – Przemyśl (www)
• Bircza – Leszczawa Dln. – Łomna – Trójca – Łodzinka – Huta Łodzińska – Krępak – Bircza (www)
• Bircza – Malawa – Lipa – Jawornik Ruski – Żohatyn – Dąbrówka Starzeńska – Dynów (www)
• Bircza – Rudawka – Kotów – Piątkowa – Iskań – Sufczyna (www)
• Przemyśl – Prałkowce – Zalesie – Brylińce – Cisowa – Łodzinka – Bircza (www)

Ścieżki dydaktyczne

• "Pomocna Woda" (www)
• "Kamionka" (www)
• "Bobrowa Dolina" (www)
• "Łomna"

Stadniny

• Stajnia Korzeniec (www)
• Dom Gościnny "w siodle" - Leszczawa

Znane osoby związane z miasteczkiem

• Hiob Borecki – prawosławny metropolita kijowski w latach 1620-1631
• Jan Baraś-Komski – malarz

Zobacz też

• Kalendarium historii Birczy
• Pałac w Birczy
• TSR Bircza "Kamienna Górka"

Panoramy Birczy

• 
• 
• 
• 

  Pomnik żołnierzy KBW