Szydłowiec

Szydłowiec (łac. Shidloviecz, ros. Шидловец, hebr. שידלוביץ, jid. שידלאווצע) – miasto w południowej części województwa mazowieckiego, siedziba powiatu szydłowieckiego i miejsko-wiejskiej gminy Szydłowiec. Położone na Przedgórzu Iłżeckim nad rzeką Korzeniówką. Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto miało 11 966 mieszkańców.

Szydłowiec jest lokalnym ośrodkiem usługowo-przemysłowym, a także węzłem komunikacyjnym, w którym zbiega się droga krajowa nr 7 z drogą wojewódzką 727. Miasto stanowi centrum administracyjne powiatu – znajdują się tam m.in. starostwo, sąd rejonowy, komenda powiatowa Policji i Państwowej Straży Pożarnej.

Nazwa

Pierwsza pisemna wzmianka o Szydłowcu pochodzi z 1360 roku. Kazimierz Wielki przeniósł Szydłowiec wraz z kilkoma innymi wsiami z prawa polskiego na średzkie. Wsie te należały do Jakuba, Mikołaja i Piotra z Chlewisk, z rodu Odrowążów.

Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, pół kilometra na wschód od Starej Wsi, powstała niewielka osada targowa przy zbiegu lokalnych dróg. Można przypuszczać, iż nową osadę traktowano jako uzupełnienie istniejącej już wsi, określono ją bowiem tą samą nazwą – Szydłowiec. Wspólna nazwa dla dwóch organizmów osadniczych występuje jeszcze w dokumentach z 1433 roku, 1470 roku, u Jana Długosza i w przekazie z 1519 roku, dopiero w dokumencie z 1525 roku dawna wieś Szydłowiec nazwana jest po raz pierwszy Starą Wsią.

Istnieje wiele teorii wyjaśniających genezę nazwy miasta. Jedna z nich wywodzi się z charakterystyki kulturowej dawnego grodu. Szydłowiec był dużym ośrodkiem skupu tkanin pomiędzy Krakowem a Łęczycą, więc gród był osadą służebną, zamieszkaną przez szydłów (czyli ze starosłowiańskiego szyjących, krawców).

Inna z teorii opiera się na fakcie posiadania tych dóbr przez ród Szydłowieckich, jednak przyjęli oni to nazwisko na cześć swojego miasta, wybierając go na siedzibę swojego rodu, zatem ta teoria jest błędna.

Mimo to kolejne z hipotez także wiążą powstanie nazwy miasta z działalnością ich właścicieli. Nazwa Szydłowiec miałaby oznaczać tyle co mały Szydłów, który w owym czasie był jednym z najlepiej rozwijającym się miast na Kielecczyźnie, a tym samym należącym także do Odrowążów. Nazwa leżącej pod Szydłowcem wsi Szydłówek może być zapożyczona od większej miejscowości, położonej obok, jaką mógł być Szydłów. Ten z kolei mógł później zmienić nazwę na Szydłowiec.

Geografia

Położenie

Szydłowiec położony jest w południowej części województwa mazowieckiego, nieopodal granicy z województwem świętokrzyskim pomiędzy Radomiem a Skarżyskiem-Kamienną. Pomimo przynależności do województwa mazowieckiego jego położenie geograficzne nie ma związku z Mazowszem, gdyż miasto znajduje się w zachodniej części Przedgórza Iłżeckiego, które z kolei wyodrębnia się spośród jednostek Wyżyny Kieleckiej.

Mimo tego miejscowi regionaliści wysuwają tezę o samodzielnej jednostce geograficznej, której głównym ośrodkiem miałby być Szydłowiec. Po raz pierwszy propozycję takiego rozpatrywania położenia miasta wysunęła Danuta Słonimska-Paprocka umieszczając je na Wyżynie Szydłowieckiej. Jednak taka jednostka fizyczno-geograficzna nie istnieje w powszechnie przyjętym podziale fizyczno-geograficznym kraju.

Pod względem podziału Polski na krainy historyczno-kulturowe, w dużej mierze opartym na zmieniających się podziałach administracyjnych kraju, Szydłowiec położony jest w północnej części Małopolski.

Geologia

Miasto znajduje się na styku różnych okresów geologicznych oraz szlaków cofania się lodowców. Geolodzy twierdzą, że na terenach zawartych w granicach miasta w kambrze Szydłowiec znalazł się w południowo-centralnej części Laurosji na skraju płyty, z której wykształcił się kontynent nazwany Bałtyką. Świadczyć o tym mogą zaburzone linie osadów warstw gleb, które ulegały przesuwaniu się wskutek ruchów sejsmologicznych występujących w kambrze w środkowej Laurosji.

Szydłowiec położony jest na platformie paleozoicznej. Jego okolice uległy fałdowaniu kaledońskiemu i zlodowaceniu środkowopolskiemu, co potwierdzają występujące stożki sandrowe. Występuje tu wiele surowców takich jak głębokie rudy żelaza, wapień, margiel, gliny ogniotrwałe i ceramiczne, piaskowiec wielu odmian, od żółtego do czerwonego, oraz obfite zasoby piasku i żwirów wydobywanych do dziś.

Gleby należą do średniej i niskiej jakości. Są to przeważnie wąskowarstewne gleby bielicowe o podłożu kamiennym, piaszczystym i gliniastym. Niewiele jest gleb brunatnych i rędzin mieszanych.

Klimat

Miasto położone jest w strefie umiarkowanej, kontynentalnej. Średnia temperatura powietrza w styczniu waha się od -4 do -3 °C, zaś w lipcu najczęściej odnotowywaną miarą jest 18 °C, co daje średnią temperaturę roczną ok. 7 °C.

Występuje tu klimat przejściowy między wpływem oceanu i kontynentu, gdzie dominują czynniki kontynentalne. Toteż roczna średnia opadów atmosferycznych w mieście waha się między 500 a 400 mm wody. Dość zapuszczona w głąb Polski strefa wpływu klimatu morskiego wpływa na Szydłowiec długim okresem wegetacyjnym roślin (200-210 dni).

Osiedla

Miasto nie posiada oficjalnego podziału administracyjnego, mimo to w świadomości mieszkańców utrwalił się podział na osiedla i dzielnice, których granice wyznaczają najczęściej różnice w czasie ich powstania, funkcji oraz zabudowy czy główne trakty komunikacyjne. Osiedla mieszkalne Szydłowca to: Kolejowa, Polanki, Wschód, Nad Zalewem, Praga, Centrum, Kościuszki. Dawne wioski lub przedmieścia to: Stara Wieś, Podzamcze, Książek, Irena, Podgórze, Wymysłów i Zielonka.

Historia

Średniowiecze

Szydłowiec został założony najprawdopodobniej w XII wieku. W obrębie wyspy, leżącej w rozlewiskach rzeki Korzeniówki, na której znajduje się obecnie zamek, wybudowano niewielki gród. Zapleczem gospodarczym grodu była wieś leżąca w bliskim sąsiedztwie wyspy, nazywana zapewne wówczas Szydłowcem (późniejsza Stara Wieś). Istnienie grodu i osady wiąże się z działalnością rodu Odrowążów. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, pół kilometra na wschód od Starej Wsi, powstała niewielka osada targowa przy zbiegu lokalnych dróg, na dogodnym do zasiedlenia terenie położonym na wzniesieniu prawego brzegu Korzeniówki. Miejscowość określono tą samą nazwą – Szydłowiec.

Drogą rodzinnych podziałów Szydłowiec przypadł bocznej linii Odrowążów z Chlewisk. Pierwszymi Odrowążami, używającymi nazwiska Szydłowiecki, byli najprawdopodobniej bracia Jakub i Sławko. Najstarsza wzmianka o nich pojawiła się w dokumencie z 1 stycznia 1401, w którym określeni zostali jako Bracia i Dziedzice z Szydłowca. Tego dnia erygowali oni i uposażyli w Szydłowcu kościół parafialny św. Zygmunta Króla. Jakub i Sławko nadali dotychczasowej osadzie prawa miejskie. Zostały one potwierdzone dokumentem z 8 lutego 1427 roku, określającym prawa i powinności szydłowieckich mieszczan. Data ta jest uznawana za symboliczny początek Szydłowca jako miasta. W dokumencie z 1427 roku znajduje się pierwsza wzmianka o eksploatacji miejscowego kamienia, istnieniu rzemiosła tkackiego oraz młynarstwa i piwowarstwa. W początkach XV wieku miasto składało się z rynku, otoczonego czterema blokami działek, oraz piątego bloku przylegającego do terenu kościoła, usytuowanego wzdłuż południowej strony drogi wiodącej do Wąchocka. Rynek założono w miejscu dawnego placu targowego osady, który z grubsza wyregulowano. Na zapleczu płytkiego bloku południowego znajdował się drewniany kościół parafialny, wokół którego umiejscowiony był cmentarz. Własnością kościoła była południowa część miasta, obramowana drogą idącą do Woli Szydłowieckiej i drogą do Skarżyska.

13 listopada 1470 roku na sejmie piotrkowskim Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawa magdeburskie. W latach 1470-1480 z inicjatywy Stanisława Szydłowieckiego zostaje wybudowany murowany, gotycki zamek, wzniesiony w miejscu istniejącego już grodu. Na przełomie XV i XVI wieku, Szydłowieccy ufundowali nowy, murowany z piaskowca, późnogotycki kościół farny.

Renesans

Rozwój renesansowego Szydłowca wiąże się z Mikołajem Szydłowieckim, który wraz z bratem Krzysztofem, należał do najwybitniejszych postaci epoki Odrodzenia. Począwszy od 1505 roku, Mikołaj zabiegał o rozwój miasta, zyskując przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki, cotygodniowy targ piątkowy i skład żelaza oraz poszerzając, drogą wykupu, granice miasta. Szydłowiec stanowił ośrodek rynku lokalnego, o czym świadczy targ tygodniowy oraz pięć jarmarków. Przed 1529 rokiem powstała nowa dzielnica nazwana Skałką, rozciągająca się w kierunku północnym wzdłuż traktu do Skrzynna i Radomia po dzisiejszą ulicę Zamkową. Miała ona plac targowy odciążający rynek miasta lokacyjnego. Dzięki uzyskanemu od Zygmunta Starego przywilejowi na skład żelaza produkowanego na ziemi sandomierskiej, dającemu monopol na hurtowy handel tym towarem w północnej części Małopolski, powstał trzeci rynek dla przechowywania i sprzedaży tego surowca. Zlokalizowano go u zbiegu drogi radomskiej i skrzyńskiej i nazwano Składowym.

Równolegle z ekspansją miasta w kierunku północnym postępowała zabudowa terenów na południe od Rynku Wielkiego, wzdłuż drogi prowadzącej do Iłży i Wąchocka, a stanowiących własność kościelną. Nazwaną tą ulicę Rynkiem Plebanim albo Proboszczowskim. Ponadto w mieście istniały ulice: Zatylna, Kościelna, Poprzeczna, Podzamecka, Skałeczna lub Długa,Szpitalna oraz Składowska. W roku 1529 Mikołaj Szydłowiecki erygował kościół św. Ducha i św. Anny ze szkołą parafialną, szpitalem i przytułkiem dla starców, kalek, chorych i ubogich, który zbudowano na pograniczu Skałki i Składowa.

Za Mikołaja Szydłowieckiego dokonano w latach 1515-1526 przebudowy gotyckiego domu a następnie rozbudowy zamku na renesansową rezydencję. Powstała wówczas kronika-panegiryk rodu Szydłowieckich Liber geneseos illustris familiae Schidlovicae. Mikołaj kontynuował prace w kościele parafialnym do którego sprowadził z Pragi relikwie św. Zygmunta. W narożniku cmentarza przykościelnego postawiono murowaną dzwonnicę. Mikołaj założył także park wokół zamku, poszerzył fosę oraz utworzył zwierzyniec i ogród włoski.

Miasto Radziwiłłów

Na Mikołaju i Krzysztofie zamykają się dzieje linii męskiej rodu Szydłowieckich. W roku 1548, poprzez małżeństwo córki Krzysztofa, Elżbiety z Mikołajem Radziwiłłem "Czarnym" miasto z otaczającymi je dobrami przechodzi w posiadanie rodziny Radziwiłłów. Mikołaj Radziwiłł otrzymał tytuł hrabiego na Szydłowcu od cesarza niemieckiego Ferdynanda I i chętnie go używał. Rezydował na stałe w Nieświeżu, a dobrami szydłowieckimi zarządzali w jego imieniu starostowie i dzierżawcy. Choć nowi właściciele Szydłowca nie mieszkali tu stale, nadal troszczyli się o rozwój miasta i zabiegali o kolejne przywileje królewskie. Przywilejem Zygmunta Augusta z 1550 roku Szydłowiec otrzymał dwa kolejne jarmarki. Szydłowieccy kupcy mogli też handlować na obszarze całej Rzeczypospolitej, zwolnienie od opłat targowych i ceł wodnych. Handlowali żelazem, drewnem, wyrobami skórzanymi, szklanymi, płodami rolnymi, podejmowano dalekie wyprawy handlowe na Ukrainę, Ruś i Litwę.

Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką zatwierdził 1 stycznia 1591 roku w Nieświeżu wszystkie prawa miejskie. Na mieszczan nałożono obowiązek wystawiania na wyprawy wojenne dwunastu dobrze uzbrojonych i wyćwiczonych pieszych i utrzymywanie ich swoim kosztem. Jednocześnie zezwolił na utworzenie w mieście bractwa kupców, do którego mieli należeć także handlujący żelazem i wyrobami ze szkła. Szydłowiec w pierwszej połowie XVII wieku przeżywał okres największego rozkwitu. Szydłowiec był wówczas miastem średniej wielości liczącym ponad 1100 mieszkańców, ważnym ośrodkiem wytwórczości żelaza oraz górnictwa skalnego i kamieniarstwa. Miasto słynęło z kilkutygodniowych jarmarków, ściągając kupców z miast Pomorza, Warmii, Kujaw i Śląska. Pojawił się wówczas pierwszy herb miasta, przedstawiający krzywaśń na renesansowej tarczy, w książęcej koronie.

Nowi właściciele miasta dokonali przebudowy i rozbudowy zamku. W okolicy zamku znajdował się folwark oraz zwierzyniec i ogrody. Na zwierzyńcu postawiono rzeźby z szydłowieckiego piaskowca. Albrycht Władysław Radziwiłł oraz jego żona Anna Sapieżanka byli fundatorami ołtarzy w kościele parafialnym. Dzięki inwestycjom Radziwiłłów, rady miejskiej i szydłowieckich mieszczan, a także dużemu zapotrzebowaniu w całym kraju, na początku XVII wieku rozwinęło się w Szydłowcu na dużą skalę wydobycie tutejszego piaskowca i jego obróbka. W mieście rozwijały się też inne liczne rzemiosła. m.in: szewstwo, kuśnierstwo, kowalstwo, kuźnictwo, ślusarstwo, hutnictwo, konwisarstwo, czapnictwo, młynarstwo, piwowarstwo i inne. W roku 1602 na Rynku Wielkim władze miejskie rozpoczęły budowę renesansowego ratusza. Do budowy zaangażowano Kaspra Fodygę i Jana Herbka. Budowę ratusza ukończono w 1629 roku.

Od I połowy XVII wieku w Szydłowcu istniała kolonia włoska, w 1610 roku burmistrzem miasta był Albrecht Fodyga. Włosi byli najczęściej rzemieślnikami budowlanymi, głównie architektami, murarzami i kamieniarzami. Od lat 70. XVI wieku poświadczona jest obecność Szkotów, przybywających do Polski ze względów ekonomicznych. Źródła wymieniają majętne rodziny Russelów, Sanxterów, Nernów, Mangwillanów. Większość z nich zaczynała swą karierę od drobnego handlu, dochodząc z czasem do znacznego majątku. Zdecydowana większość Szkotów szydłowieckich była katolikami, chociaż wizytacja z 1617 roku wymienia dwóch szkockich kalwinistów. W końcu XVI wieku pojawiają się Żydzi, w 1584 roku wspomniany jest już Żyd Przasnysz. Obok tych mniejszości narodowych, służbę na dworze Radziwiłłów często pełnili Litwini, o czym świadczy nagrobek w kościele farnym.

Mimo obfitości dostępnego materiału budowlanego oraz cegielni pod miastem, budowano przeważnie domy drewniane, które ulegały częstym pożarom. Jednak wzmianki źródłowe w księgach miejskich i cechowych oraz relacje świadków z XVIII i I połowy XIX wieku wskazują na istnienie w Szydłowcu kamienic murowanych. Przekonuje o tym widok rynku namalowany w 1795 roku przez Zygmunta Vogla na którym oprócz ratusza widać cztery okazałe kamienice. Wzniesiono je w XVI i XVII wieku, uległy one ruinie po katastrofalnym wyludnieniu miasta w II połowie XVII wieku i I połowie XVIII wieku. Najokazalszą była piętrowa kamienica w pierzei wschodniej, z podcieniami na filarach, zwieńczona dwustrefową attyką. Elewację kamienic wzbogacały obramienia okien i dekoracyjny fryz. Pozostałe domy uwidocznione przez Vogla pochodziły prawdopodobnie z II połowy XVIII wieku.

Miasto nie posiadało trwałych umocnień: na tyłach parcel, stanowiących granice miasta, stały stodoły lub drewniany parkan. Na wylotach głównej drogi przecinającej miasto istniały bramy Radomska i Wąchocka, pełniące funkcje celno-porządkowe. Pozostałe ulice zamykały furty. W rynku przed ratuszem umieszczono pręgierz oraz studnię z daszkiem na 4 słupach. W okolicy ratusza stała też kamienna kolumna z balustradą, na której umieszczony był posąg kobiety zwanej Zośką.

Okres upadku miasta

Pierwsza połowa XVII wieku była okresem wielkiego rozkwitu miasta i prosperity mieszkańców. Druga połowa XVII i początek XVIII wieku okazały się okresem jego największego upadku. W latach 1625-1654 miasto było nękane przez epidemie, spowodowane wojnami kozackimi i prowadzonymi przez Rzeczpospolitą wojnami ze Szwecją. Zwłaszcza III wojna północna spowodowała katastrofalne wyludnienie miasta (około 90%) i ruinę majątkową mieszkańców. Wiele placów i domostw stało pustką, większość domów zostało uszkodzonych, zrujnowanych i spustoszonych. Likwidacji uległa szkoła parafialna. Bezpańskie posesje były przejmowane przez dwór, któremu zależało na zwiększeniu dochodów i znalezieniu nowych właścicieli.

Aby pozyskać nowych osadników, zagwarantowano im ulgi podatkowe i bezpłatne albo częściowo płatne parcele budowlane. W 1696 roku Dominik Mikołaj Radziwiłł wydał dokument w którym zachęcał osadników do zajmowania wolnych domostw i gwarantował im bezpieczeństwo majątków. Wtedy to właśnie nastąpił lawinowy napływ do Szydłowca żydowskich rzemieślników i kupców. Było ich tak wielu, że już w 1711 roku konieczna była budowa synagogi. O zgodę na jej wybudowanie zabiegał kolejny właściciel miasta, Michał Antoni Radziwiłł. Najprawdopodobniej także w tym czasie powstała gmina żydowska i kirkut. Żydzi osiedlali się głównie na Skałce i przy drodze do Składowa. Z czasem Rynek Skałeczny zaczęto nazywać Żydowskim oraz wybudowano na nim dwa równoległe ciągi parterowych sukiennic. W końcu XVIII wieku starozakonni stanowili już czwartą część ogółu mieszkańców. 28 lipca 1788 roku książę Mikołaj Radziwiłł określił granice dzielnicy katolickiej i żydowskiej. Stopniowo przybywało ludności żydowskiej, która z czasem zdominowała życie gospodarcze miasta. Żydzi szydłowieccy mieli rozległe kontakty handlowe m.in. z Gdańskiem i Krakowem. Mikołaj oraz jego żona Maria z Gawdzickich dokonali przebudowy zamku oraz nowego urządzenia wnętrz.

Pod zaborami

Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec znalazł się w zaborze austriackim - dystrykcie radomskim, prowincji Galicji Zachodniej. Po przyłączeniu do Księstwa Warszawskiego północnych terenów Galicji w 1809 roku, jako miasto powiatowe należał do departamentu radomskiego. Po klęsce Napoleona i utworzeniu w 1815 roku Królestwa Polskiego miasto weszło do obwodu opoczyńskiego w województwie sandomierskim (od 1837 roku do guberni radomskiej). Od roku 1842 Szydłowiec należał do powiatu opoczyńskiego, a od 1866 roku - koneckiego. Umieszczono tu siedzibę nadleśnictwa, sądu pokoju, stacji poczty, szkoły elementarnej i dyrekcję obwodu górniczego. Powiat szydłowiecki obejmował wówczas samsonowskie, suchedniowskie i bodzentyńskie dobra rządowe, czyli poważną część Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.

Po bezpotomnej śmierci Macieja Radziwiłła 2 września 1800 roku, Szydłowiec przeszedł w ręce Anny z Zamoyskich Sapieżyny, która zakupiła dobra hrabstwa szydłowieckiego wystawione przez rząd austriacki na publicznej licytacji w 1802 roku w Krakowie. W Rynku Wielkim, zwanym także Katolickim, stanął w 1819 roku klasycystyczny budynek szkoły elementarnej, wzniesiony kosztem Anny Sapieżyny. Wygląd rynku przekazał Józef Szermentowski na obrazie namalowanym w 1854 roku. W Rynku Katolickim znajdowały się drewniane, parterowe domy z podcieniami, zajazdy oraz karczmy. Po zdewastowaniu ratusza przez Austriaków w 1809 roku, postanowiono dokonać jego przebudowy. W latach 1839-1846 istniała w Szydłowcu Niedzielna Szkoła Rzemieślnicza, ponadto przy murowanej synagodze znajdowała się szkoła wyznaniowa - cheder. W roku 1828 odbywało się w Szydłowu 12 jarmarków rocznie i dwa targi w tygodniu. Handlowano głównie zwierzętami i zbożem oraz wyrobami rzemieślniczymi. Sapieżyna kontynuowała urządzanie wnętrz zamkowych oraz zadbała o malownicze otoczenie swej siedziby. Między zamkiem a miastem urządzono ogród spacerowy o charakterze krajobrazowo-romantycznym, zwany angielskim. Księżna Anna Sapieżyna, ostatnia właścicielka zamku i miasta, sprzedała 17 marca 1828 roku dobra szydłowieckie skarbowi Królestwa Polskiego.

W niszczejącym od lat 30. XIX wieku zamku zamierzano urządzić fabrykę sukna lub szkołę. W połowie XIX wieku urządzono w nim skład zbożowy a następnie skład piwa. Przy ul. Browarnej, za dawnym chmielnikiem, wymurowano z kamienia lodownię oraz browar. W roku 1837 przy ulicy Ogrodowej stanęły murowane jatki z 13 kramami. W mieście wzrosła liczba domów murowanych, budowano także domy piętrowe głównie przy Rynkach i ul. Radomskiej. W 1876 roku w mieście wybuchł katastrofalny pożar, który strawił 85% zabudowy, w tym kościół szpitalny św. Ducha i dzwonnicę kościoła farnego. W trakcie odbudowy, po pożarze zrezygnowano z przywrócenia domów w południowym bloku Rynku Katolickiego, na miejscu których założono skwer. W związku z ożywieniem budowlanym, rozwinęła się eksploatacja miejscowych złóż piaskowca; wyrabiano z niego detale architektoniczne, kominki i nagrobki a także przydrożne kapliczki i figurki. Piaskowiec szydłowiecki eksportowano m.in. do Petersburga drogą kolejową przez stację w Jastrzębiu.

W czasie powstania styczniowego, w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku Szydłowiec był miejsce starć korpusu Mariana Langiewicza, zaś 27 maja i 8 listopada oddziałów Dionizego Czachowskiego. Wydarzenia te upamiętnia pomnik na cmentarzu, a także figury przydrożne. W okresie powstania w mieście stacjonowało wojsko rosyjskie w sile około 400 żołnierzy kwaterujących w domach przy rynku i w ratuszu oraz w koszarach na obrzeżu miasta od strony Kielc, w zamku mieścił się lazaret. Podobna była liczna powstańców, którzy w styczniowej nocy zgromadzili się w obozie w lesie koło Sadku. Wyparli oni z miasta Rosjan, którzy jednak wkrótce powrócili, biorąc do niewoli kilkudziesięciu powstańców i zabijając 36 mieszkańców. Jednym z inspiratorów i przywódców powstańczego ruchu w guberni radomskiej w latach 1861-1864 był szydłowiecki proboszcz ks. Aleksander Malanowicz. W konsekwencji został on uwięziony, a cały majątek kościelny uległ konfiskacie. Po powstaniu styczniowym Szydłowiec znalazł się w powiecie koneckim.

W roku 1862 Szydłowiec liczył 4022 mieszkańców, w tym 2961 Żydów {73,6%), w tymże roku zrównano Żydów w prawach obywatelskich, którzy od tego czasu tworzyli osobny stan, nie zaliczany do mieszczańskiego. W roku 1885 w odległości 5 km od miasto przeprowadzono linię kolejową Dąbrowa Górnicza - Kielce - Radom - Dęblin. Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił rozwój przemysłu oraz wzrost ludności, co spowodowało ekspansję terytorialną miasta w kierunku wschodnim. Zabudowane zostały tereny dawnego zwierzyńca na Podzamczu, między rzeką a Starą Wsią. W nowej, wschodniej części miasta, powstałej w miejscu dawnych działek rolniczych, wytyczono ulicę Główną biegnącą równolegle do starego traktu.

Na początku XX wieku, w mieście rozwija się przemysł browarniczy, garbarski i obróbki piaskowca oraz metalowy i konfekcyjny. Do I wojny światowej czynne były dwie odlewnie i emaliernie, huta szkła, fabryka kafli, cegielnia, fabryka guzików. Piaskowiec szydłowiecki wydobywano w kamieniołomach Antoni, Edward, Stanisław i Władysław. Była też fabryka narzędzi rolniczych, wozów i bryczek. Przed wybuchem I wojny światowej w mieście istniały dwie szkoły: dwuklasowa szkoła męska i jednoklasowa - żeńska.

II Rzeczpospolita

W czasie I wojny światowej Szydłowiec znalazł się pod okupacją austriacką. W październiku 1914 roku wojska austriackie wysadziły wieżę ratusza i uszkodziły kościół farny. Po wojnie Szydłowiec znalazł się w powiecie koneckim, w województwie kieleckim. W listopadzie 1918 roku rozpoczęła działalność Rada Miejska. Na skwerze w rynku wzniesiono w 1923 roku pomnik Tadeusza Kościuszki, wykuty przez Edwarda Ziółkowskiego. W 1925 roku rozszerzono granice miasta poprzez włączenie wsi: Podzamcze, Stara Wieś, Podgórze i Polanki. W tym okresie wytyczono kilka nowych ulic oraz place Niepodległości i Targowica. Przez miasto poprowadzono również kolejkę wąskotorową łączącą Chlewiska z dworcem kolejowym w Szydłowcu. W mieście działały liczne kamieniołomy i zakłady kamieniarskie m. in: Piklów, Podkowińskich, Anteckich, Kasprzaków, Majewskich i Dworaków. W roku 1938 Władysław Trzeciakowski założył fabrykę gwoździ do podków Pokowiak. Przy ulicy Głównej, w miejscu dzisiejszego Zespołu Szkół Zawodowych istniała fabryka powozów i bryczek braci Węgrzeckich. Od roku 1923 produkowała również karoserię do powozi samochodu typu AS, współpracując z firmą Jana Łaskiego w Warszawie. Sto taksówek dla Warszawy skonstruowano w tych dwóch kooperujących ze sobą firmach, kursowały one jako pierwsze taksówki w Polsce.

Przed wybuchem II wojny światowej miasto liczyło około 11 000 mieszkańców, w tym 7200 Żydów. Szydłowiecka gmina żydowska zaliczana była do gmin wielkich. Przy budynku właściciela garbarni, wzniesionym przy ul. Garbarskiej wraz z sąsiadującym domem modlitwy chasydów, znajdowała się od strony ogrodu kuczka w formie drewnianego ganku.

II wojna światowa

W dniu 8 września 1939 roku miasto zajęli Niemcy. W zaciętych walkach o utrzymanie szosy w rejonie Baraku zginęło 124 żołnierzy ze zgrupowania 36 dywizji piechoty - 163 i 165 pułku piechoty oraz PAL-u, straty niemieckie wyniosły 232 zabitych i rannych, 52 zniszczone samochody pancerne i 7 czołgów. Wydarzenie te upamiętnia pomnik i kwatery poległych żołnierzy na cmentarzu.

Podczas okupacji miasto, wchodzące w skład dystryktu radomskiego, doznało poważnych strat. Jako dużo skupisko ludności żydowskiej zamienione zostało w otwarte getto, w którym do końca 1939 roku gromadziło się coraz więcej Żydów, wykorzystywanych do prac przymusowych, m.in. obozach pracy na Lubelszczyźnie i w Skarżysku. Już 23 września 1939 roku wydano rozporządzenie zobowiązujące Żydów do noszenia na ramieniu opaski z gwiazdą Dawida, a w ciągu następnych kilkunastu miesięcy pozbawiono ich praw publicznych i majątków. W miejsce zlikwidowanej gminy żydowskiej utworzono Żydowską Radę Starszych i Judenrat.

W sierpniu 1942 roku w getcie na zamku zamknięto około 16 300 Żydów, których większość w dniu 23 września wysiedlono i skierowano do obozu zagłady w Treblince. Wkrótce potem powtórnie zgromadzono około 5000 Żydów. W czasie likwidacji wtórnego getta 13 stycznia 1943 roku ulica Kolejowa prowadząca do dworca stała się krwawą drogą Żydów. Wraz z zagładą ludności żydowskiej hitlerowcy zniszczyli zabudowę miasta i budynki fabryczne, zniszczenia sięgały 50% stanu przedwojennego. Terror okupanta dotknął wszystkich mieszkańców, rozstrzeliwanych na cmentarzu żydowskim, na placach i ulicach miasta, na Firleju w Radomiu. Wiele osób zginęło w więzieniach i obozach zagłady. W sierpniu 1943 roku w lesie koło uroczyska Korzonek, zamordowano 14 mieszkańców Śmiłowa i Krzczonowa, na ulicy Kościuszki dokonano egzekucji 7 mieszkańców Szydłowca. Okolice Szydłowca były także terenem działań majora Henryka Hubala - Dobrzańskiego.

Wkrótce po klęsce wrześniowej w Szydłowcu zawiązały się ogniwa podziemnych organizacji: Służba Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, Polski Niepodległej, Narodowej Organizacji Wojskowej, Batalionów Chłopskich a od 1942 roku Armii Krajowej. Organizacje te rozwinęły ożywioną działalność konspiracyjną, dokonały wielu akcji sabotażowych i dywersyjnych, m.in. na liniach kolejowych, energetycznych i telefonicznych, przy rozbijaniu aresztów i obozów Baudienstu, rozbijaniu posterunków oraz w przeciwdziałaniu kontyngentom na wsi.

W czerwcu 1944 roku, podobwód AK Szydłowiec - Modrzew liczył 4 oficerów, 7 podchorążych, 50 podoficerów i 146 żołnierzy szeregowych. Wzięli oni udział w akcji Burza, w kompanii 72 pułku piechoty AK Ziemi Radomskiej. W roku 1945 uczestniczyli w akcjach na więzienia w Kielcach i Radomiu, podczas których uwolniono żołnierzy AK uwięzionych przez władzę ludową.

Miasto wyzwoliła ofensywa wojsk radzieckich w dniu 16 stycznia 1945 roku pod dowództwem generała Kołpakczy. Wojnę przeżyło zaledwie 3000 mieszkańców. W ciągu 1945 roku powróciło około 100 Żydów, którzy jednak wkrótce opuścili Szydłowiec.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W roku 1951 upaństwowiono wiele prywatnych kamieniołomów i zakładów, np.: Kasprzaka, Anteckiego, Dworaka, Podkowińskiego, Pikla, Majewskiego, Brzostowskiego, tworząc Szydłowiecko-Kunowskiego Zakłady Wydobycia i Obróbki Piaskowca, podległe dyrekcji w Radomiu. W roku 1957 dyrekcję przeniesiono do Szydłowca, w latach zaś 60. wyodrębniono z nich kamieniołomy w: Nietulisku, Dołach Biskupich, Podolu i Karsach, i od tej pory przybrały nazwę Szydłowieckich Zakładów Kamienia Budowlanego. W roku 1978 zostały one przeniesione w pobliże stacji kolejowej, gdzie oddano do użytku najnowocześniejszy wówczas i największy w kraju zakład obróbki kamienia, wykorzystując przede wszystkim piaskowiec wydobywany w kamieniołomie w Śmiłowie.

W oparciu o dawną fabryczkę Podkowiak, przekształconą w 1944 roku w Fabrykę Wyrobów Metalowych Podkowiak inż. Kindler o S-ka, w latach 50. powstała pod zarządem państwowym Szydłowiecka Fabryka Wyrobów Metalowych, produkująca gwoździe budowlane i specjalne. Fabryka ta została wówczas rozbudowana, a poprzez powiększenie parku maszynowego uruchomiono również produkcję siatki ogrodzeniowej. W roku 1962 przejęły ją Warszawskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Elektronowych Warel. W latach 1968-1973 rozbudowano zakład, a w styczniu 1977 roku został on usamodzielniony i przybrał nazwę Zakłady Elektroniki Przemysłowej Profel. Rozwinął się też przemysł garbarski i spożywczy a także spółdzielczość pracy i handel.

W latach 1954-1975 Szydłowiec stał się z powrotem siedzibą władz powiatowych, co spowodowało rozwój miasta. W rejonie placu Marii Konopnickiej i ulicy Zamkowej wybudowano pierwsze bloki mieszkalne, przy samym zaś placu siedzibę władz powiatowych. Zabudowano teren po zamkniętym w 1957 roku starym cmentarzu żydowskim, a nagrobki przeniesiono na cmentarz przy ulicy Wschodniej, rozebrano też wówczas resztki synagogi publicznej.

W mieście powstawały nowe osiedla mieszkaniowe między innymi: Osiedle Przydworcowe, Północ, Wschód, Kolejowa, Przy Zalewie i Polanki. W roku 1974 urządzono nową targowicę, a w rok później otwarto przychodnię obwodową. Przy szosie tranzytowej wzniesiono dom towarowy z restauracją i pocztę oraz dworzec autobusowy. Uciążliwy przejazd przez miasto skończył się z chwilą zbudowania w 1991 roku obwodnicy. Równolegle podejmowano inwestycje komunalne: ujęcie wody, sieć wodno-kanalizacyjną, nowe nawierzchnie ulic i placów, remonty budynków, restauracje zabytków, zakładanie nowych skwerów, a przy ulicy Podgórze, w rozlewisku Korzeniówki, urządzono zalew.

Równolegle z rozbudową miasta następował rozwój oświaty. Już w 1945 roku otwarto Liceum Ogólnokształcące, przy którym od 1956 roku działa Społeczne Ognisko Artystyczne, z zespołami wokalno-instrumentalnymi. W następnym roku przy ulicy Zamkowej uruchomiono szkołę zawodową, którą w 1957 roku przeniesiono na teren dawnej fabryki powozów. Pracę wznowiła biblioteka publiczna, powstała również biblioteka pedagogiczna. W mieście funkcjonowały dwie szkoły podstawowe i trzy publiczne przedszkola. W odrestaurowanym zamku urządzono w latach 60. dom kultury, Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych oraz Międzywojewódzką Pracownię Konserwacji Dzieł Sztuki, która wykonywała konserwację muzealiów i zabytków ruchomych z obszaru województw kieleckiego i radomskiego. W latach 1966-1990 działało na zamku Towarzystwo Miłośników Ziemi Szydłowieckiej, którego zbiory zostały przekazane muzeum z myślą o stałej wystawie historii miasta.

W 1988 roku z rzymskokatolickiej parafii w Szydłowcu wydzielono parafię w Szydłówku, która swoim zasięgiem objęła osiedle Wschód. Autorem nowoczesnego kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny na Szydłówku, wzniesionego w latach 1988-1994, byli - architekt Józef Bartos i inżynier Bogdan Ciok.

Czasy współczesne

Szydłowiec 1 stycznia 1999 roku z powrotem został siedzibą powiatu, wchodzącego w skład województwa mazowieckiego. W 2000 roku oddano do użytku przy ulicy Wschodniej nowoczesne pawilony szkoły podstawowej i gimnazjum, według projektu Andrzeja Ślusarka. We wrześniu 2003 roku rozpoczęło działalność Centrum Kształcenia Praktycznego, dawne warsztaty szkół zawodowych. W ramach projektu Moje boisko - Orlik 2012 w 2008 roku wybudowano kompleks boisk sportowych dla młodzieży.

Polska Organizacja Turystyczna pod patronatem prezydenta Rzeczypospolitej, przyznała miastu i jego mieszkańcom w roku 2004 tytuł Piękniejsza Polska. W 2005 roku Szydłowiec otrzymał tytuł Stolicy Kulturalnej Mazowsza. Miasto otrzymało 100 tysięcy złotych na organizację imprez kulturalnych promujących region. Gmina Szydłowiec w 2007 roku znalazła się w gronie laureatów konkursu Gmina Fair Play. W wyniku czego Szydłowiec został wpisany do bazy gmin przyjaznych inwestorom; zostały o tym powiadomione krajowe i zagraniczne media, ambasady i organizacje gospodarcze. Uzyskanie certyfikatu Gminy Fair Play to przede wszystkim kolejny krok do powiększenia i ożywienia szydłowieckiego rynku pracy. Urząd Miejski w Szydłowcu ma prawo do wykorzystywania w celach promocyjnych godła i tytułu Gmina Fair Play – Certyfikowana Lokalizacja Inwestycji.

Turystyka

Szydłowiec posiada wiele atrakcji turystycznych. Z dawnej świetności miasta z czasów Szydłowieckich i Radziwiłłów zachowało się kilka obiektów. Są to ratusz, kościół i zamek. W mieście znajdują się także liczne pomniki, kapliczki i miejsca pamięci. Wokół Szydłowca rozciąga się kompleks lasów, które są pozostałością pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej. Dodatkową atrakcją są nieczynne kamieniołomy objęte formalną ochroną prawną oraz miejski zalew.

Zabytki

• Zamek – wybudowany w przez Stanisława Szydłowieckiego w latach 1470-1480 na miejscu dawnego grodu. Usytuowany jest na sztucznie usypanej wyspie, otoczony fosą w środku Parku Radziwiłłowskiego. W latach 1515-1526 nastąpiła przebudowa i rozbudowa gotyckiego zamku na renesansową rezydencję dokonana przez Mikołaja Szydłowieckiego. Kolejnymi właścicielami zamku byli Radziwiłłowie, którzy dokonali niewielkiej rozbudowy w XVII i XVIII wieku. W 1802 roku zamek oraz dobra szydłowieckie zakupiła księżna Anna Sapieżyna Zamoyska, która odsprzedała go w 1828 roku skarbowi Królestwa Polskiego. Wkrótce potem został wydzierżawiony Maurycemu Engermanowi, który urządził tu magazyn piwa. Nieużytkowany od połowy XIX wieku popadał w ruinę, dopiero w latach 60. XX wieku miał miejsce pełny remont budowli. Zamek oddano miejscowym instytucjom publicznym. Budynek obecnie jest siedzibą Szydłowieckiego Centrum Kultury oraz jedynego w swoim rodzaju w Europie Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych.
• Kościół farny – wzniesiony u schyłku średniowiecza, w południowej pierzei rynku w 1401 roku. Początkowo był drewniany, w końcu 1493 roku Jakub Szydłowiecki rozpoczął budowę murowanej świątyni, ukończył ją jego brat Mikołaj Szydłowiecki przed 1525, który ufundował większość wyposażenia kościoła oraz kaplice boczne i kruchtę północną. W czasach Radziwiłłów dobudowano kruchtę zachodnią oraz sygnaturkę. Jego późnogotycka bryła nie zapowiada wrażenia, jakie czyni renesansowy wystrój wnętrz. Szczególnie zdobione są złocone ołtarze, późnogotycki poliptyk oraz nietypowy dla gotyckich kościołów płaski modrzewiowy strop. W kościele znajduje się wiele oryginalnych zabytków m.in. płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego oraz pomnik nagrobny Mikołaja Radziwiłła i jego żony Marii w kształcie śpiącej Ariadny. Kościół posiada również XIX-wieczne organy, używane także do celów koncertowych.
• Ratusz – zlokalizowany w centrum miasta, zgodnie z tradycjami średniowiecznymi, w Rynku Wielkim. Budowla ta powstała w latach 1602-1629 i należy do najlepiej zachowanych późnorenesansowych zabytków w Polsce. Obecnie budynek jest otynkowany na biało. Ratusz zbudowany jest na planie prostokąta, posiada w każdym rogu niewielką wieżyczkę. W części wschodniej budowli umieszczona jest wysunięta na zewnątrz wieża, wzniesiona na planie kwadratu, u góry ośmioboczna. Wieża sklepiona jest renesansowym hełmem z sygnaturką. Poniżej znajduje się balkon, a pod nim cztery zegary. W podziemiu wieży znajdowało się więzienie. Na piętrach umieszczone są okna z kamiennymi obramieniami i gzymsami. Łukowate okna w attyce wybite zostały w XIX wieku. Obecnie ratusz jest siedzibą władz miejskich: burmistrza i zarządu miejskiego, ponadto mieści się tu Urząd Stanu Cywilnego i Wydział Spraw Obywatelskich. W wykutej w skale piwnicy ratusza znajduje się kawiarnia Piwnica Szydłowiecka.
• Synagoga Garbarska – Znajduje się w północnej części miasta, na Pradze. Została zbudowana w 1730 roku dla żydowskich robotników pracujących w miejscowej garbarni oraz rodziny Ajzenbergów, którzy byli właścicielami owej garbarni. Podczas II wojny światowej, hitlerowcy zdewastowali synagogę. Po zakończeniu wojny budynek synagogi przez wiele lat stał opuszczony, w kolejnych latach mieściła się w nim świetlica spółdzielni garbarskiej "ASCO", następnie sala konferencyjna i korytarz, a obecnie lokal gastronomiczny. Do zachodniej ściany dobudowano obiekt, w którym znajduje się scena. Do strony północnej budynku, dobudowany jest dom garbarski z drewnianą kuczką.
• Dom pod Dębem – Gmach mieści się w zachodniej części rynku. Budynek wybudowany został w 1819 r. z fundacji Anny Sapieżyny w stylu klasycystycznym. Początkowo mieściła się w nim szkoła elementarna, później (XX-lecie międzywojenne) Biblioteka Powszechna, a po wojnie w latach 70. hotel. Jest jednym z nielicznych zabytków drobnomieszczańskich tego stylu w rejonie kielecko-radomskim.
• Kamienice – w Szydłowcu znajduje się wiele zabytkowych kamienic, najstarsze pochodzą z XIX, zbudowane są w miejscu dawnych renesansowych kamienic oraz drewniaków z podcieniami. Większość z nich znajduje się przy Rynku Wielkim oraz ulicach Radomskiej, Kamiennej i 1 Maja.
• Browar – browar zlokalizowany przy ul. Sowińskiego powstał w I połowie XIX wieku i był własnością właścicieli miasta. Gdy dobra zamku i miasta zostały sprzedane skarbowi państwa został wydzierżawiony, a następnie wykupiony przez przemysłowców. W latach 1951-1962 w jego zabudowaniach mieścił się internat dla uczennic I LO im. H. Sienkiewicza. Obecnie znajduje się tam rozlewnia wód gazowanych "DAN" oraz dom weselny "Lodownia".
• Pomnik Tadeusza Kościuszki – Najstarszy, zachowany w pierwotnym miejscu posąg w Szydłowcu. Znajduje się po południowej części Rynku Wielkiego, w Skwerze Rynkowym. Pomnik został wzniesiony w 1921 r. dzięki fundacji społeczeństwa miasta.
• Pręgierz – znajduje się przed gmachem ratusza. Jest to późnorenesansowa kolumna wykonana z piaskowca szydłowieckiego, na głowicy której umieszczono w XIX wieku kulę. Zdobią go maszkarony z metalowymi uchwytami.
• Kolumna Zośki – to dawny pomnik mieszczki szydłowieckiej – Zośki pochodzący najprawdopodobniej z okresu pierwszych Radziwiłłów. Mieściła się na nim figura kobiety, na platformie z balustradą. Później użyta jako nagrobek ks. Straszaka na cmentarzu parafialnym, w ostatnich latach, powróciła na Rynek Wielki.
• Cmentarz parafialny – nazywany czasem cmentarzem chrześcijańskim. Założony został na początku XIX wieku, na południe od miasta. Najstarsze nagrobki pochodzą sprzed 1811 roku. Podzielony jest na trzy części: stary, środkowy i nowy cmentarz. Prócz grobów katolickich znajdują się tam groby protestantów i prawosławnych. Cmentarz został zbombardowany w czasie II wojny światowej.
• Kirkut – Zlokalizowany jest w północno-wschodniej części miasta, zamieszkanej dawniej przez szydłowieckich Żydów. Do czasu powstania gminy żydowskiej w Bodzentynie, służył również tamtejszym Żydom. Kirkut jest jednym z największych cmentarzy mozaistów w Polsce. Zachowały się liczne stele nagrobne tzw. macewy, zdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi symbole odnoszące się do pochodzenia i życia zmarłych. Cmentarz jest obecnie rozległym lapidarium gromadzącym około 3000 nagrobków.
• Kościół szpitalny – położony na zbiegu obecnej ulicy Zamkowej i Radomskiej, pw. Świętego Ducha i Świętej Anny. Wybudowany został w 1529 roku przez Mikołaja Szydłowieckiego, w XVIII zaczął popadać w ruinę, a w XIX wieku spłonął podczas pożaru miasta. Obecnie na jego miejscu mieści się kamienny krzyż.
• Synagoga Główna – Mieściła się w rogu ulic Bóżniczej i Żydowskiej, powstała w 1711 r. i została zburzona podczas II wojny światowej. Dziś w tym miejscu znajduje się Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Henryka Sienkiewicza.

Przyroda

Przez Szydłowiec przebiega Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy Przysusko-Szydłowieckie. W granicach miasta i najbliższej okolicy znajdują się dość gęste lasy mieszane z przewagą drzew iglastych. Ciągną się one na południe i południowy zachód od miasta. Rosną tu przede wszystkim sosny i brzozy, ale również modrzewie, buki, cisy, wiązy, jodły i dęby. Ich znaczące okazy można podziwiać w najbliższej okolicy: buk w lasach majdowskich, modrzew polski w okolicy G. Huta, dąb czerwony i cisy w Aleksandrowie, wiąz na Wymysłowie, dąb w Sadku. Te formacje są chronione w rezerwatach przyrody:

• "Ciechostowice"
• CIS A "Majdów"
• Cis B "Skarżysko"

Przyrodniczymi zabytkami Szydłowca są liczne kamieniołomy: "Podkowiński", "Pikiel" oraz "Polanki". Pierwsze dwa zalane są wodą, natomiast ostatni z nich pokryty jest zielenią.

Tereny zielone

Szydłowiec jest miastem w którym nie brakuje zieleni, liczne parki, skwery komponują się z zabytkami staromiejskimi. Parki i Skwery:

• Park Radziwiłłowski jest najstarszym parkiem w mieście.
• Skwer Piłsudskiego (ul. Kościuszki/ul. Widok) – park powstał w czasach PRL-u, ulokowany został w miejscu dawnych zabudowań min. (ul. Bóżniczej czy Rabinowej). W 2005 roku, przesadzono liczne drzewa oraz krzewy i ustawiono mały placyk z pomnikiem Józefa Piłsudskiego który został poświęcony w 11 listopada 2006 roku.
• Skwer Staromiejski (pl. Rynek Wielki) – najstarszy publiczny park miasta.
• Skwer Niepodległości (ul. Bankowa/Kościuszki/Widok/1 Maja) – podobnie jak większość terenów zielonych w Szydłowcu, skwer założono po II wojnie światowej. Wcześniej istniał w tym miejscu plac o nazwie Targowica. Jest jedynym skwerem w mieście, w którym można zobaczyć ciekawą kompozycję

Wspólnoty religijne

Zdecydowana większość mieszkańców Szydłowca to katolicy wyznania łacińskiego. Miasto jest siedzibą dekanatu, który jest częścią diecezji radomskiej, ta zaś jest sufraganią metropolii częstochowskiej. Rzymscy katolicy przynależą do trzech parafii obejmujących terytorium miasta. Większość należy do parafii św. Zygmunta w Szydłowcu, mieszkańcy Osiedla Wschód są wiernymi parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Szydłówku zaś ul. Sosnowej parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Hucie. Przy parafii św. Zygmunta pracują siostry michalitki, które prowadzą przedszkole parafialne, świetlicę "Nazaret" oraz lekcje religii w szydłowieckich placówkach oświatowych. Aktualnie na terenie miasta znajduje się jedna świątynia – kościół farny św. Zygmunta, w historii miasta występuje druga – kościół przyszpitalny św. Ducha i św. Anny, który spłonął w pod koniec XIX wieku.

W mieście mieszkają także dwie rodziny mariawickie, należące do parafii Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy, która jest częścią diecezji warszawsko-płockiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP. W Szydłowcu znajduje się zbór Świadków Jehowy, który posiada w Szydłowcu lokalną Salę Królestwa, przy ulicy Północnej 8.

Szydłowiec od XVIII wieku do okresu II wojny światowej był dużym skupiskiem żydowskim. Mieściły się tutaj dwie synagogi: garbarska oraz publiczna, przy której istniała jedna z większych w Polsce nekropolii żydowskich – Kirkut Szydłowiecki.

W połowie XVI wieku właścicielem Szydłowca był Mikołaj Radziwiłł zwany Czarnym. Około 10 marca 1564 roku zamknął kościół farny w Szydłowcu, co nie było jednoznaczne z przekształceniem go na zbór protestancki. Otwarcie kościoła nastąpiło pomiędzy majem 1565 a początkiem 1567 roku, dzięki staraniom Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką. Gmina protestancka istniała już w Szydłowcu przed Radziwiłłem, ale prowadzący jej minister nie głosił kazań w zamkniętym kościele tylko na zamku. Wizytacja w 1570 roku podkreśla, że protestantyzm nie natrafił na podatny grunt w parafii szydłowieckiej. Krąg zwolenników protestantyzmu ograniczał się zapewne do sług Radziwiłła, części okolicznej szlachty i niewielkiej grupy szydłowieckich Szkotów.

Na terenie Szydłowca znajduje się jeden czynny cmentarz przy ul. Kamiennej. Najstarszymi szydłowieckimi miejscami pochówku, czynnymi aż do początku XIX wieku były: najpierw drewniany, potem murowany kościół św. Zygmunta, drewniany kościół św. Ducha i św. Anny oraz place wokół kościołów.

Gospodarka

Szydłowiec jest jednym z miast Zagłębia Staropolskiego, znajduje się tu także podstrefa SSE Starachowice. Specjalna Strefa Ekonomiczna mieści się przy ulicach Leśnej i Kolejowej oraz przy ulicy Metalowej. Powierzchnia podstrefy wynosi 13,5 ha.

Zakłady znajdujące się w SSE "Starachowice", w podstrefie "Szydłowiec" to Zakład Elektroniki Przemysłowej "Profel", Zakład Produkcyjny "Biella Szydłowiec" (należący do Biella Polska, członka Biella Group) oraz "Mikrostar – Mechanika Precyzyjna Technologie Specjalne". Podstrefa posiada teren do zagospodarowania na Pradze.

W Szydłowcu ulokowane są dwa dyskonty spożywcze, znajduje się tu także kilka sklepów franczyzowych.

W mieście znajdują się trzy place handlowe Targ odbywa się cyklicznie w środy i soboty (z wyjątkiem świąt). W mieście są dwa targowiska miejskie przy ulicy Strażackiej oraz Targowej oraz jeden prywatny bazar "Oleś".

Oświata

W Szydłowcu kształci się na poziomach: przedszkolnym, podstawowym, gimnazjalnym podstawowym, gimnazjalnym rozszerzonym, średnim ogólnokształcącym, średnim rozszerzonym, średnim technicznym i średnim zawodowym. W następujących placówkach publicznych (państwowych) i prywatnych (w posiadaniu instytucji religijnych):

Przedszkola

• Przedszkole Samorządowe nr 1
• Przedszkole Samorządowe nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi
• Przedszkole Rzymskokatolickie Zgromadzenia Sióstr Michalitek

Szkoły podstawowe

• Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi im. Jana III Sobieskiego
• Publiczna Szkoła Podstawowa nr 2 w Zespole Szkół im. Jana Pawła II

Gimnazja

• Publiczne Gimnazjum nr 1 w Zespole Szkół im. Jana Pawła II
• Publiczne Gimnazjum nr 2 im. Mikołaja Kopernika

Szkoły ponadgimnazjalne

• Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Henryka Sienkiewicza
• Zespół Szkół im. Korpusu Ochrony Pogranicza

Miasto i gmina programem rejonizacji obejmuje uczniów szkół podstawowych i gimnazjów.

Kultura

Centrum kulturalnym miasta jest Zamek, gdzie swoją siedzibę mają: Szydłowieckie Centrum Kultury "Zamek" wraz z Biblioteką Miejską i Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych. Mieszczą się tu również trzy galerie: Galeria Kaplica Zamkowa, Ekspozycja Art Biblioteka oraz Galeria Sapieżyna. Jedyną otwartą galerią znajdującą się przy ulicy Iłżeckiej jest "Faktoria", w której mieści się stylowa restauracja. Poza Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu znajduje się Izba Regionalna prezentująca kulturę, historię oraz etnografię.

Miasto oraz powiat szydłowiecki była laureatem konkursu Marszałka Województwa Mazowieckiego "Stolica Kulturalna Mazowsza 2005".

Imprezy

Szydłowieckie Centrum Kultury organizuje liczne imprezy prezentujące dorobek lokalnych twórców kultury, muzyków, plastyków oraz regionalistów. Odbywają się tu takie cykliczne wydarzenia jak:

• Zamkowe Spotkania Teatralne o Laur Złotego Gargulca
• Zygmunty Szydłowieckie
• Kiermasz wielkanocny
• Szydłowieckie Wieńcowanie – Dożynki Gminne
• Turniej Rycerski o szablę Mikołaja i Krzysztofa Szydłowieckich
• "Wianki" – Noc Świętojańska
• Szydłowiecki Plener Malarski Artystów Mazowsza
• Jedyna cykliczna impreza rockowa od kilku lat w Szydłowcu "Szydłowiec Rock Festival"
• Szydłowiec Rock Fest. Jedyna cykliczna rockowa impreza od 2004r.

Sport

• KS Szydłowianka Szydłowiec- piłka nożna
• Kick-boxing "Victoria"
• Karate "Mushin"
• Klub brydżowy "Zamek"
• Klub tańca towarzyskiego "Zamek"

Komunikacja

W mieście krzyżują się: droga krajowa nr 7 (będąca częścią trasy europejskiej E77) i droga wojewódzka nr 727 Przysucha-Szydłowiec-Wierzbica. Droga powiatowa Szydłowiec-Iłża-Zwoleń stanowi połączenie tranzytowe z Lublinem. Kolejne drogi powiatowe łączące miasto z Końskimi, Wąchockiem i Starachowicami. Za głównymi zabudowaniami miejskimi, po stronie wschodniej, znajduje się obwodnica, która na skrzyżowaniu z ul. Jastrzębską (droga nr 727) posiada sygnalizację świetlną. Miasto położone jest 29 kilometrów na południe od Radomia i 11 na północ od Skarżyska.

Na przedmieściach znajduje się stacja kolejowa Szydłowiec położona ok. 5 km na wschód od centrum miasta. W czasie II wojny światowej została ona niemalże całkowicie zburzona przez Niemców. Pozostał tylko niewielki fragment, który do dnia dzisiejszego pełni funkcję dworca.

Aktualnie komunikacja zapewniona jest do Skarżyska-Kamiennej, Radomia i Dęblina. Zatrzymują się tu też pociągi pospieszne, zapewniające dojazd do Warszawy, Lublina, Kielc, Krakowa, Katowic, Wrocławia, Olsztyna, Białegostoku, a w sezonie również do Zakopanego i Gdańska.

Polityka

Władzę w Szydłowcu pełni burmistrz oraz rada miasta. Rada Miejska istnieje od 2. połowy XVI w., kiedy to Radziwiłłowie przebywający głównie w Nieświeżu powoływali 4 rajców, których pensją był dochód z kar sądowych i grzywien wymierzanych mieszczanom. Początkowo władzę wykonawczą stanowili wójtowie miasta mianowani przez właścicieli dóbr szydłowieckich. Od 1826 roku, kiedy Anna Sapieżyna odsprzedała dobra miejskie skarbowi Królestwa Polskiego, był nim burmistrz.

Od 2002 roku burmistrzem miasta jest Andrzej Jarzyński. W skład rady miasta wchodzi 15 członków, zasiadających w 12 komisjach.

Zobacz też

• Szydłowieccy
• Szydłów

Uwagi