Besko

Besko – wieś nad Wisłokiem położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Besko; siedziba gminy Besko.

W 2006 roku miejscowość zamieszkiwało 3700 osób.

Położenie

Wieś położona jest na pograniczu Beskidu Niskiego oraz Dołów Jasielsko-Sanockich przy linii kolejowej Jasło - Krosno - Sanok - Zagórz. Rzeka Wisłok płynąca przez Besko między pasmami Wzgórz Rymanowskich tworzy przełom.

Historia

Pierwsze ślady osadnictwa na tych ziemiach przypadają na okres kultury łużyckiej a zgromadzone zabytki archeologiczne datowane są w czasie na rok 400 p.n.e. Od wczesnego średniowiecza teren Beska zamieszkany był przez ludność ruską i polską.

Od roku 1340 ziemie, gdzie znajduje się Besko, jak i okolice należały do ziemi sanockiej, województwa ruskiego.

Nazwa Besko pochodzi od starosłowiańskiego Bośko = bocian (Rusini na Besko mówili Bośko). W tym czasie gdy pierwsi ludzie osiedlali się na terenie Beska, Wisłok, wypływając z głębokiego jaru, natrafiał na równinę tworząc meandry i rozlewiska sięgające nawet pod Zarszyn, także zmieniał swoje koryto. Na tak podmokłym terenie żerowały bociany, stąd nazwa.

Besko wymieniane jest po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1419 roku. Wtedy to przez wieś przejeżdżał król Władysław Jagiełło, który wystawił tu jeden z dokumentów. Świadczyć to może, że monarcha zatrzymał się w osadzie, które było własnością królewską (starostwo niegrodowe). Wspomniany dokument potwierdza istnienie miejscowości o nazwie Besko. W Besku w latach 1425, 1426 i 1433 odbywał swe posiedzenia sąd sanocki pod przewodnictwem starosty z udziałem ziemian, a w roku 1459 odbył się tu sąd rozjemczy z udziałem kasztelana sanockiego.

W 1446 roku funkcjonował we wsi jeden z czterech folwarków starostwa sanockiego, które znajdowały się także w innych wsiach prawa ruskiego: Kostarowce, Ulucz, Olchowce. O tej trasie, którą podróżował Jagiełło zapisano w przywileju dotyczącym wsi Sanoczka z 1426 r. gdzie wymienia się łąkę Tuchorza, położoną między drogą publiczną, wiodącą z Sanoka do Beska, a rzeczką Sanoczkiem. o królewskości nie tylko drogi ale tych terenów świadczy dokument z 1504 roku, kiedy to król Aleksander Jagiellończyk zapisał m.in. Sanok i wsie królewskie; Besko, Wróblik, Haczów pod zastaw, za pożyczone pieniądze (2300 zł) od Jana z Tarnowa - wojewody ruskiego. Wielkość obszaru Beska podkreśla dokument o dziale granicznym z 1518 roku głoszący o kopcu granicznym nad potokiem Milcza, w miejscu gdzie schodziły się wówczas granice wsi Wróblika, Ladzina i Beska. Besko w tych czasach obejmowało nawet tereny Milczy. Inwentarz z 1558 roku wspominający o barciach - mieszkańcach Beska w lasach Smereczyna i Milczy, (którzy opłacali roczny czynsz za utracone posiadłości przed wskazanym rokiem wycięcia boru), dokumentuje bardziej te odległe od dzisiejszych granice miejscowości. Lustracja z 1565 r. wymienia „stawek we wsi Besko przy gościńcu, które od Beska wsi ku Zarszynu jeżdżą i wspomina również o wybieraniu myta w tej wsi.

W Besku w 1523 r., prócz służków, było sześćdziesięciu dziewięciu laborantes - czyli zobowiązanych do pracy w określonym wymiarze na folwarku. W roku 1523 wieś lokowano na prawie magdeburskim „Besko utitur iure Ruthenico”. W 1526/27 w wykazie dochodów starostwa sanockiego „ville ad Besko pertinentes sunt duodecim” (wsi do Beska przynależnych jest dwanaście) i wymienione Besko, Wróblik (Królewski), Odrzechowa, Haczów, Surowica, Iskrzynie, Białobrzegi, Głowienka. Suchodół. Powyższe fakty przemawiają za tym, iż Besko, siedziba tenuty, było także w XV i XVI wieku ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym w tej części starostwa sanockiego a ta jego funkcja być może sięga czasów przynależności ziemi sanockiej do Rusi. W roku 1590, Jan Jędrzejowski - dziedzic wsi Potok pod Krosnem, był arendarzem klucza beskiego podpisał umowę o arendę części Zarszyna, Przedmieścia i Długiego, z Janem z Zabawy Zabawskim, synem Mikołaja i Anny Pieniążkówny, dziedziczki Zarszyna. W 1602 roku staraniem Jerzego Mniszcha wojewody sandomierskiego wyodrębniono tzw. tenutę (dzierżawę) krośnieńską. Odtąd dobra starostwa sanockiego obejmowały razem z tenutą beską tylko kilkanaście osad w bliskiej okolicy miasta i zamku sanockiego. W 1665 roku w Besku przy drodze królewskiej była „karczma w tej wsi z mytem i mostowym".

Król Zygmunt III Waza w roku 1594 założył w Besku jako w swoich włościach, parafię rzymskokatolicką, dek. sanockiego. Wzniesiono tu kościół, pierwotnie drewniany, pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, który spłonął w 1605 roku. Obecny wzniesiony na innym miejscu w 1755 roku z fundacji Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha (1715–1778), marszałka nadwornego koronnego (w l. 1742 - 1778), kasztelana krakowskiego, starosty sanockiego, do którego należało Besko.

Po zajęciu Beska w 1772 r. przez władze austriackie, Mniszech w 1786 r. zamienił posiadłości, z wyjątkiem Sanoka i zamku, za dobra dziedziczne Szumina. Od roku 1772 należało do powiatu sanockiego w zaborze austriackim. Wyruszający do boju powstańcy styczniowi ufundowali dla tego kościoła w Besku obraz Matki Boskiej Różańcowej w 1863 r.

W 1884 roku poprowadzono przez Besko linię kolejową.

W 1880 roku Besko było własnością Banku Galicyjskiego a od roku 1918 należało do powiatu sanockiego, w województwie lwowskim.

Gmina Besko zakupiła po niskiej cenie las w Głębokiem, naprzeciwko kopalni nafty po wschodniej stronie Głębokiego Potoku aż po wierzchołek "Horbek" od Tadeusza Poźniaka, dziedzica Głębokiego, który potrzebował pieniędzy na wystawne życie.

I wojna światowa

Od 8 do 10 maja 1915 Besko było miejscem krwawych walk oddziałów wojennych. Rzeka Wisłok w górnym biegu na odcinku od Odrzechowej do Beska stanowiła linię oporu wojsk rosyskich (m.in. kazaków dońskich) przed nacierającymi od zachodu pułkami austriacko-niemieckimi. W nocy z 9 na 10 maja pułki bośniackie usiłowały kilkakrotnie sforsować Wisłok w Besku, w miejscu gdzie rzeka płynie głębokim jarem .

II wojna światowa

Wkroczenie Niemców do Beska 9 września 1939 roku wywołało radość u nacjonalistycznie nastawionej części ludności ukraińskiej. Najeźdźcom Polski Ukraińcy zgotowali serdeczne powitanie: przygotowano bramy powitalne, rozlegały się strzały na wiwat, a także bito triumfalnie w dzwony cerkwi greckokatolickiej. Niemcy powitanie Ukraińskie zrozumieli opacznie, jako sygnał do ataku na nich i rozpoczęli ostrzeliwanie wsi. Nazajutrz oddziały niemieckie rozpoczęły pacyfikację wsi (z powodu oskarżeń o sabotaż i wrogi stosunek do Niemców), zabijając i mordując miejscową ludność. Żołnierze niemieccy jeździli po wiosce na motocyklach i wrzucali do domu granaty: 40 zabudowań wsi spłonęło. 20 lub 21 mężczyzn w wieku od 20 do 40 lat zebrali żołnierze Wehrmachtu i rozstrzelali na szosie z Krosna do Sanoka, zwłoki ich zostały rozjechane czołgiem i zakopane w pobliskim rowie.

Była to jedna z pierwszych zbrodni dokonanych przez Niemców w Polsce w czasie II wojny światowej względem ludności cywilnej.

W okresie od 1942 do 1943 wieś znalazła się w kręgu zainteresowań misji badawczej prowadzonej przez sekcję rasową i ludoznawczą Institut für Deutsche Ostarbeit z Krakowa. Badania prowadzono m.in. w miejscowościach Sanok, Nowotaniec, Mymoń, Besko i Czerteż.

We wrześniu 1944, podczas operacji dukielskiej, koło Beska toczyły się ciężkie walki pomiędzy niemieckimi 96 i 68 dywizjami piechoty XXIV korpusu pancernego a radzieckim 67 korpusem piechoty oraz 167 i 129 korpusem strzelców 107 dywizji piechoty, nacierającymi od wschodu. 17 września 1944 Besko zostało zajęte przez oddziały 2 Czechosłowackiej Brygady Desantowej.

Do roku 1946 wieś posiadała dwie parafie w obrządku wschodnim i łacińskim. Po 1944 roku ludność rusińska została przesiedlona na Ukrainę. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

We wrześniu 2007 Besko i Koškovce na Słowacji podpisały umowę o współpracy kulturalno-oświatowej.

Zabytki

Lista zabytków znajdujących się w Besku:

• drewniany kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego wybudowany w 1755 roku i przebudowany w 1925 roku
• klasycystyczna dzwonnica przykościelna z 1841 r.
• zespół dworski z przełomu XIX/XX wieku obejmujący: oficynę, spichrz, zabudowania gospodarcze, park, ogrodzenie z kapliczką i zegarem słonecznym
• zajazd nr 253 wybudowany w latach 1790-1810
• dom zakonny ss. felicjanek, obejmujący dom nr 467 z 1883 roku, drewniany dom nr 466 z 1936 roku oraz kamienną figurę Matki Boskiej z 1870 roku

Na prawym brzegu Wisłoka znajduje się tartak wodny prawdopodobnie z 1908.

Ludzie związani z Beskiem

• Grzegorz Milan (ur. 5 lipca 1850, zm. 22 stycznia 1932) – wójt Beska, poseł na Sejm Galicyjski w 1897 i 1901 roku
• Bartłomiej Fidler (ur. 1865, zm. 1920) – członek PSL, wybrany w 1907 roku do austriackiej Rady Państwa
• gen. Gustaw Truskolaski (ur. 2 listopada 1870, zm. 4 maja 1934).
• Józef Orwid właśc. Józef Kotschy (ur. 1891 w Besku, zm. 1944) – polski aktor charakterystyczny.
• Mikołaj Deńko (ur. 1905, zm. 1991) – doktor filozofii, profesor Seminarium Duchownego w Przemyślu, kanonik Kapituły
• ks. Stanisław Ziemiański (ur. 7 września 1931) – jezuita, filozof, autor tekstów pieśni religijnych i kompozytor melodii do nich
• o. Marek Janowski (ur. 4 lutego 1971) – jezuita. Po ukończeniu Technikum Leśnego w Zagnańsku studiował na wydziale Filozofii KUL. Do Towarzystwa Jezusowego wstąpił w 1997 roku. W latach 2000-2002 odbył praktykę duszpasterską w Limerick (Irlandia). Podstawowy kurs teologii zrobił w Dublinie, a następnie przez 2 lata studiował teologię duchowości w Cambridge w USA. Obok zainteresowań filozoficznych interesuje się duchowością ignacjańską ,oraz antropologią ćwiczeń duchowych...

Infrastruktura i transport

Przez Besko przebiegają trasy:

• droga krajowa 28 Zator - Wadowice - Nowy Sącz - Gorlice - Biecz - Jasło - Krosno - Sanok - Przemyśl - Medyka
• linia kolejowa 108 Stróże - Jasło - Krosno - Sanok - Zagórz

Turystyka

Szlaki piesze:

• Besko – Puławy Górne – Darów – Surowica – Moszczaniec

Szlaki rowerowe:

• Szlak doliną Wisłoka - 35 km. Pętla: Rymanów, Ladzin, Wróblik Królewski, Wróblik Szlachecki, Milcza, Bzianka, Besko, Mymoń, Sieniawa, Bartoszów, Rymanów.