Kostrzyn nad Odrą

Kostrzyn nad Odrą (do 2003 Kostrzyn; niem. Küstrin, łac. Cozsterine) – miasto w północno-zachodniej części województwa lubuskiego, w powiecie gorzowskim ziemskim.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 17 704 mieszkańców.

W 1997 została utworzona Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, w której powstało wiele firm reprezentujących branże: papierniczej, spożywczej, maszynowej, mięsnej, tekstylnej, budowlanej, motoryzacyjnej, tworzyw sztucznych, wyrobów z drewna, włókienniczej, urządzeń elektrycznych, place zabaw oraz recykling.

Na skutek zaciętych walk w 1945 roku zniszczone zostało w blisko 100% – jest uznawane za najbardziej zniszczone wojną miasto na terenie dzisiejszej Polski, nazywane czasem "polską Hiroszimą". Kostrzyńska Starówka stanowi obecnie zarośnięte pole z resztkami ruin dawnej zabudowy.

W Kostrzynie znajduje się potężna twierdza pruska, której zasadniczą część wzniesiono w XVI w. Odrestaurowane zostały niektóre obiekty miasta-twierdzy: Brama Berlińska, Brama Chyżańska oraz Bastion Filip. Na terenie twierdzy znajduje się również Bastion Król, Bastion Brandenburgia oraz ruiny kościoła i zamku (wysadzonego w 1969 do poziomu piwnic). Miasto należy do Euroregionu Pro Europa Viadrina.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 46,14 km².

Kostrzyn nad Odrą graniczy z następującymi gminami:

• od północy z gminami Boleszkowice i Dębno (powiat myśliborski, województwo zachodniopomorskie),
• od wschodu z gminą Witnica (powiat gorzowski ziemski),
• od południa z gminą Słońsk (powiat sulęciński) i gminą Górzyca (powiat słubicki),
• od zachodu poprzez Odrę graniczy z niemieckim powiatem Markisch-Oderland leżącym w landzie Brandenburgia.

Kostrzyn nad Odrą leży u ujścia Warty do Odry, w zachodniej części Kotliny Gorzowskiej (mezoregion), będącej największą częścią Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (makroregion). Niewielka część Kostrzyna należy również do Kotliny Freienwaldzkiej, która rozpościera się głównie na lewym brzegu Odry, na terytorium Niemiec. W Polsce należy do tej jednostki wąski pas doliny na prawym brzegu Odry od Kostrzyna do Starego Kostrzynka (gmina Cedynia). Północna część gminy zaliczana jest do Pojezierza Południowopomorskiego.

Największą powierzchnię spośród form użytkowania terenu stanowią lasy i grunty leśne, które łącznie zajmują ponad 40% miasta. Jest to mniej niż średnia lesistość powiatu gorzowskiego, która wynosi 44,4%, ale znacznie więcej od średniej krajowej – 29,9%. Lasy znajdują się w północnej części miasta. Lasy te stanowią południową część Lasów Nadodrzańskich rozciągających się wzdłuż Odry od Kostrzyna do Gryfina. Ze względu na charakter, jaki posiada gmina – obszar jej stanowi tylko miasto Kostrzyn nad Odrą – stosunkowo niską powierzchnie zajmują użytki rolne (pastwiska, sady, grunty orne). Wśród wód płynących i stojących do najważniejszych elementów należy zaliczyć Odrę oraz Wartę z jej rozlewiskami, znajdującymi się w południowo-wschodniej części miasta. Powierzchnia Kostrzyna nad Odrą wynosi 46,17 km², w tym:

• lasy 43,33%
• użytki rolne 23,76%
• tereny mieszkalne 7,41%
• drogi i koleje 5,72%
• tereny wód płynących i stojących 5,19%
• nieużytki 4,64%
• tereny przemysłowe 4,42%
• tereny rekreacyjne 1,86%
• pozostałe 6,67%

Miasto stanowi 3,80% powierzchni powiatu.

Historia

We wczesnym średniowieczu Kostrzyn należał do Wielkopolski. W 1232 książę wielkopolski Władysław Odonic nadał ziemię kostrzyńską templariuszom. W 1249 zostaje stolicą kasztelanii kostrzyńskiej. Kostrzyn 1261 określany jest mianem miasteczka, w tym też roku miasto przechodzi w ręce Brandenburczyków. Około 1300 przejęcie przez miasto prawa magdeburskiego. W latach 1535–1571 ze względu na dogodne położenie obronne, margrabia Jan Hohenzollern przenosi swoją rezydencję do Kostrzyna, i rozpoczyna przebudowę zamku i budowę potężnej twierdzy. 1536 miasto staje się stolicą Nowej Marchii. W 1631 Szwedzi rozbudowują twierdzę o nowe szańce i raweliny. Od 1646 przez miasto przebiega ważna linia pocztowa z Berlina do Prus Książęcych. W l. 1730–1732 w więzieniu przebywał późniejszy następca tronu Prus Fryderyk II. W roku 1768 tanią siłą roboczą byli konfederaci barscy. Częste i dotkliwe powodzie nawiedzające miasto, spowodowały że w 1785 rozpoczęto prace regulacyjne biegu Warty i Odry. Następuje budowa kanału Fryderyka Wilhelma, odtąd Warta uchodzi do Odry na północ od twierdzy. W latach 1806–1814 miasto znajdowało się pod okupacją francuską. 2 listopada 1806–26 stycznia 1807 komendantem Kostrzyna był gen. Ménard.

12 maja 1808–11 kwietnia 1809 komendantem twierdzy i placu był płk Józef Seydlitz. Od 24 czerwca do 17 lipca 1808 roku więziony był wraz z 27 współbraćmi redemptorystami – benonitami św. Klemens Maria Hofbauer. Przebywali w dobrych warunkach. Zakwaterowano ich w budynku koszarowym. Każdemu z zakonników przydzielono własny pokój. Zezwolono na codzienne odprawianie mszy św. (ołtarz znajdował się w oddzielnej, dużej sali). Na ich tradycyjnie niezwykle uroczyście i okazale sprawowaną liturgię przychodziło wielu mieszkańców twierdzy, także protestantów.

Z końcem sierpnia do połowy września 1808 kwaterują w drodze do Hiszpanii 1. i 2. bataliony armii Księstwa Warszawskiego: 4. płku piech., 7. płku piech. wraz z komp. artylerii i 9. płku piech. wraz z komp. saperów. 21 lutego do 29 lipca 1809 stacjonują niektóre szwadrony 4. płku strzelców konnych (sztab pułku w Szczecinie, pozostałe szwadrony w Głogowie). 30 marca 1810 do 17 maja 1811 skoszarowany 5 pułk piech. mjra Stefana Oskierko. 10 sierpnia 1810 do 20 marca 1814 komendantem twierdzy był gen. Fornier d'Albe.

Po przeniesieniu siedziby władz nowomarchijskich do Frankfurtu w 1815 Kostrzyn wchodzi w rejencję frankfurcką. W 1816 zostaje utworzony powiat kostrzyński w skład, którego weszły Dębno i Boleszkowice. Miasto rozwija się dynamicznie a w szczególności Krótkie Przedmieście. Powstają pierwsze fabryki, linie kolejowe oraz następuje ożywienie w zakresie żeglugi. Aby ułatwić komunikację między oddalonymi częściami miasta w 1903 uruchomiono linie tramwaju konnego, a w 1925 zastąpiono tramwajem elektrycznym. W roku 1939 liczyło 24 tys. mieszkańców (nie licząc wojska i ich rodzin).

Od września 1939 do stycznia 1945 roku w obecnej dzielnicy Drzewice funkcjonował niemiecki obóz jeniecki Stalag III C.

31 stycznia 1945 roku do miasta, stanowiącego strategiczną "bramę do Berlina", dotarły wojska radzieckie. Do 19 lutego ewakuowano na zachód całą ludność Kostrzyna, miasto zaś zamieniono w twierdzę. Ciężkie walki o jej zdobycie, połączone ze zmasowanym radzieckim ostrzałem artyleryjskim trwały aż do 30 marca, kiedy to poddały się Stare Miasto i cytadela. Kostrzyn uległ niemal całkowitej zagładzie – zniszczono 95% miasta, 8278 domów.

Na skutek ustaleń poczdamskich, Odra stała się polsko-niemiecką rzeką graniczną, dzieląc miasto. Długie Przedmieście i Kietz pozostały w Niemczech, na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej, Stare i Nowe Miasto włączono do Polski. Konsekwencją zmiany granic stały się przymusowe przemieszczenia ludności polskiej ze wschodu na zachód, a niemieckiej za Odrę. 1,5 tys. ludności niemieckiej, która po wojnie zamieszkiwała północne krańce miasta, musiała opuścić miasto. Początkowo po drugiej wojnie światowej w 1945 roku miasto znalazło się w okręgu administracyjnym wrocławskim, poprzedniku województwa dolnośląskiego. Decyzją Rady Ministrów z 7 lipca 1945 roku wraz z kilkunastoma powiatami ziem zachodnich Kostrzyn został włączony do województwa poznańskiego. W 1946 miasto liczyło 634 osób. Początkowo Kostrzyn był miastem zamkniętym, jedynymi mieszkańcami byli kolejarze i celnicy. Dopiero 1954 rozpoczyna się budowa, największej wówczas fabryki papieru i celulozy. Fabrykę kupili w 1993 Szwedzi. Obecnie fabryka nazywa się Arctic Paper. Pozwoliło to na ponowne odrodzenie się miasta. Następnym dużym procesem rozwoju miasta, były lata dziewięćdziesiąte, po przemianach gospodarczych w Polsce. W 1992 zostało otwarte przejście graniczne, a w 1994 powstało Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Miasto dzisiaj rozwija się dynamicznie i liczy około 18 tys. ludności.

W latach 1998-2003 zabiegano o utworzenie nowego powiatu nadodrzańskiego. Siedziba powiatu miała się znajdować w Kostrzynie nad Odrą lub Słubicach.

Od 2004 roku w Kostrzynie nad Odrą organizowany jest Przystanek Woodstock.

Środowisko naturalne

Rzeźba terenu

Obszar, na którym leży Kostrzyn wznosi się na rzędnych od 16,5 do 39,6 m n.p.m. i jest to teren dość zróżnicowany hipsometrycznie. Najwyższe wzniesienie znajduje się w północnej części miasta. Teren opada w kierunku Odry i Warty. W okolicach Drzewic rzędne wysokości osiągają ok. 20 m n.p.m. Na obszarze gminy obok wzniesień występują duże obniżenia terenowe w granicach 19,6–16,5 m n.p.m. Na północ i północny wschód od Kostrzyna teren wznosi się na wysokość do około 62 m n.p.m., a w okolicach Młynisk nawet do 70,8 m n.p.m. Od południa Kostrzyn otacza obszar Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, która leży na wysokości od 10,6 ni do 14,3 m n.p.m. Teren otaczający Stary Kostrzyn – miejsce lokacji Kostrzyna – wznosi się na wysokość 11–12 m n.p.m. Środkowa część tego obszaru, na której znajduje się rynek wznosi się na 16,2 m n.p.m. Pod względem geomorfologicznym obszar Kostrzyna ma charakter erozyjno-akumulacyjny z rozbudowany¬mi układami stopni terasowych. Z układu morfologiczny tego terenu opracowana przez B. Krygowskiego (Morfologia dorzecza Odry, Instytut Zachodni, Poznań 1948) wynika, że Kostrzyn położony jest na terasach: wysokiej, średniej – "wydmowej" – rzeki Warty, od południa natomiast otacza go terasa zalewowa denna.

Wody powierzchniowe

Sieć hydrograficzna obszaru miasta jest stosunkowo uboga. Wody powierzchniowe skupiają się w jego południowo-wschodniej i południowo-zachodniej części. Są to: rzeka Odra i rzeka Warta ze swym bocznym kanałem. Miasto leży w dorzeczu Odry, która przyjmuje tutaj swój największy prawobrzeżny dopływ – Wartę. Obie rzeki charakteryzuje śnieżno-deszczowy ustrój zasilania. Stąd też niżówki mają miejsce w Kostrzynie nad Odrą w lipcu i sierpniu, a wezbrania i powodzie w marcu (typowo roztopowe). Oprócz tych dwu dużych rzek istnieje regularna sieć rowów melioracyjnych w różnym stanie zachowania – najbardziej gęsta sieć rowów melioracyjnych znajduje się w południowo-wschodniej części miasta. Tam też znajdują się dwie przepompownie osuszające duży teren oddzielony od Warty wałami przeciwpowodziowymi a sięgający aż Świerkocina. Odra to ciek rzeczny I rzędu. Na terenie Kostrzyna płynie ona w obrębie Kotliny Freienwaldzkiej. Dolina Odry łączy się tutaj z doliną Warty. Poniżej ujścia Warty dolina Odry po stronie polskiej jest bardzo wąska. Jej szerokość po stronie niemieckiej w Oderbruch wynosi 15 lub więcej kilometrów. Po stronie polskiej znajduje się na południe od ujścia Warty ciągły wał przeciwpowodziowy. Szerokość obecnego obszaru zalewowego po polskiej stronie waha się od 1 do 3 km. Na całej długości tego odcinka rzeki znajdują się ostrogi i umocnienia brzegowe. Na odcinku tym zachowane są liczne i duże powierzchniowo starorzecza, zarówno łączące się z nurtem rzeki, jak i od niego całkowicie odcięte. Warta jest rzeką nizinną o szeroko rozbudowanej lewobrzeżnej tera¬sie zalewowej z licznymi starorzeczami. Szczególnie dużo starorzeczy jest w okolicach Kostrzyna – między Słońskiem a Kostrzynem. Warta ze swymi dopływami stanowi zlewnię II rzędu i wchodzi w skład zlewni Odry (I rzędu). Zbieg wielu cieków wodnych – Stara Warta, Witna, Postomia, Lisia, które są ciekami IV rzędu – w okolicach Kostrzyna związany jest m.in. z ukształtowaniem powierzchni tego terenu, ściślej: z nachylenie terenu w kierunku doliny Odry. Wody Warty w wyniku wylewów osadzają na okolicznych terenach namuły, przyczyniając się do tworzenia mad i gleb mułowo-torfowych. Wody powierzchniowe w okolicach Korzystna wzbogacone są obszarami moczarowato-bagiennymi położonymi na południe i częściowo na zachód od miasta. Takim rezerwuarem są tereny Parku Narodowego i jego otuliny w postaci Parku Krajobrazowego zlokalizowane w zachodniej części Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej.

Formy ochrony przyrody

Na terenie Kostrzyna, poza obszarami objętymi programem Natura 2000 znajduje się również kilka innych cennych i chronionych prawnie przez "Ustawę o ochronie przyrody z 2004" form ochrony przyrody. Są to:

• Park Narodowy Ujście Warty;
• Park Krajobrazowy Ujście Warty;
• pomniki przyrody

Natura 2000 Obszar o nazwie "Ujście Warty", opatrzony kodem PLB080001, obejmuje obszar o powierzchnia 33 017,8 ha, z czego na terenie Kostrzyn znajduje się 827,9 ha (18% powierzchni Kostrzyna nad Odrą). Park Narodowy Ujście Warty jest najmłodszym polskim parkiem narodowym. Został utworzony 1 lipca 2001 roku w wyniku połączenia rezerwatu Słońsk oraz części Parku Krajobrazowego Ujście Warty. Powierzchnia parku wynosi 8038 ha, z czego na terenie samego miasta znajduje się 56,66 ha.

Park Krajobrazowy Ujście Warty został utworzony 18 grudnia 1996 roku w celu zachowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych, jakim jest bioróżnorodność doliny Warty wraz z otaczającymi je krawędziami wysoczyzn. Powierzchnia powyższych terenów chronionej przyrody w obrębie miasta Kostrzyn nad Odrą wynosi 929,06 ha, co stanowi 20,12% powierzchni miasta.

Na terenie miasta ustanowiono również 11 pomników przyrody, czyli pojedynczych tworów przyrody. Ważnym miejscem o znaczeniu przyrodniczym są również pozostałości twierdzy Kostrzyn w obrębie, której znajduje się mała ostoja kolonii nietoperzy. Wśród ruin Starego Miasta rozwinęła się roślinność ruderalna tworząc tam mały ekosystem.

Architektura

Zabytki

Lista zabytków chroniona prawem:

• kaplica cmentarna pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z przełomu XIX/XX wieku, (dawniej ewangelicka, obecnie rzymskokatolicka), ul. Kardynała Wyszyńskiego 2,
• fortyfikacje ziemno-murowane Twierdzy Kostrzyn budowane w latach 1537–1568, przebudowane w XIX wieku,
• ruiny zamku z połowy XVI wieku, przebudowanego za czasu panowania Jana Hohenzollerna (1513–1571) margrabiego Brandenburgii, władcy niezależnej wschodniej części Nowej Marchii, z dynastii Hohenzollern
• młyn zbożowy z silosem, z początku XX, (ul. Gorzowska 24)
• 2 spichrze zbożowe z ok. 1930 r. (ul. Prosta)

Obiekty historyczne:

• Brama Berlińska pełni funkcję centrum informacji turystycznej
• Stalag III C – teren obozu jenieckiego na os. Drzewice, cmentarz pomordowanych jeńców
• budynek przepompowni na os. Warniki z pocz. XX w.
• XIX-wieczny dwupoziomowy dworzec kolejowy
• nieczynna wieża ciśnień z 1903 r.
• muzeum przyrodnicze
• cmentarz żydowski w Kostrzynie nad Odrą

Pomniki

• "Pomnik Lwa" – pomnik poległych w I wojnie światowej
• Tablica z popiersiem św. Klemensa Marii Hofbauera (kościół NMP Matki Kościoła) – upamiętniająca uwięzienie w twierdzy, w 1808 r.

Edukacja

• Szkoły podstawowe
  • Szkoła Podstawowa nr 2 im. Przyjaciół Ziemi ul. Banaszaka 1
  • Szkoła Podstawowa nr 4 im. Wojsk Ochrony Pogranicza ul. Sienkiewicza 6
• Gimnazja
  • Gimnazjum nr 1 im. Przyjaciół Kostrzyna ul. Kościuszki 7
  • Gimnazjum nr 2 im. Integracji Europejskiej ul. Mikołaja Reja 32 A
• Szkoły średnie
  • Regionalne Centrum Edukacji Ponadgimnazjalnej - Zespół Szkół im. Marii Skłodowskiej-Curie ul. Komisji Edukacji Narodowej 2
• Szkoły wyższe
  • Wyższa Samorządowa Szkoła Zawodowa ul. Mickiewicza 20
  • Uniwersytet Szczeciński – ośrodek zamiejscowy w Kostrzynie nad Odrą

Sport

W Kostrzynie nad Odrą urodzili się reprezentanci Polski w piłce nożnej: Łukasz Fabiański (18 kwietnia 1985) – bramkarz , Dariusz Dudka (9 grudnia 1983) – pomocnik lub obrońca oraz Grzegorz Wojtkowiak (26 stycznia 1984) – obrońca.

Transport

Transport kołowy

Przez miasto przebiegają dwie drogi krajowe i jedna droga wojewódzka:

• droga krajowa nr 22 – Grzechotki – Gorzów Wielkopolski – Kostrzyn nad Odrą
• droga krajowa nr 31 – Słubice – Kostrzyn nad Odrą – Szczecin
• droga wojewódzka nr 132 – Kostrzyn nad Odrą – Gorzów Wielkopolski

oraz droga od granicy miasta (na terenie Niemiec):

• droga krajowa B1 – Küstrin-Kietz – Berlin – Akwizgran(Aachen)

Transport kolejowy

Choć Kostrzyn posiadał kiedyś aż pięć dworców kolejowych, to obecnie czynny jest tylko jeden, który nosi nazwę Kostrzyn (dawniej Küstrin Neustadt). Ciekawostką jest fakt, że jest to dworzec dwupoziomowy, jeden z dwóch tego rodzaju dworców w Polsce, gdzie na górnych peronach zatrzymują się pociągi na linii nr 203 relacji (Berlin) – Granica Państwa – Gorzów Wielkopolski – Tczew oraz Stargard Szczeciński – Głazów – Kostrzyn nad Odrą zaś na dolnych pociągi na linii nr 273 relacji Zielona Góra – Rzepin – Szczecin (tzw. "Nadodrzanka"). Dawniej zatrzymywały się tu również pociągi z Rudnicy, jednak po odcięciu torów na przełomie wieków linia ta jest nieprzejezdna.

Transport wodny

W Kostrzynie znajduje się duży port rzeczny, obsługujący głównie zakłady znajdujące się w Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej.

Komunikacja podmiejska

Miasto posiada rozwiniętą sieć połączeń podmiejskich obsługiwanych przez PKS Gorzów Wielkopolski, PKS Myślibórz, PKS Szczecin i Transhand Słubice. Z dworca PKS zlokalizowanego przy dworcu PKP można się też dostać do takich miast jak: Szczecin czy Zielona Góra.

Komunikacja miejska

Historia komunikacji miejskiej w Kostrzynie sięga początków XX wieku, kiedy uruchomiono pierwsze tramwaje konne (1903–1923). W 1925 roku uruchomiono tramwaj elektryczny który jeździł do 31 stycznia 1945, zawieszony z powodu zbliżającego się frontu. Istniała również komunikacja autobusowa. Po wojnie komunikacja miejska powróciła dopiero w latach 70. prowadzoną przez PKS a od 1982 miasto uruchomiło własną komunikację, którą sprzedała w 1991 r. prywatnemu przedsiębiorcy. Obecnie w mieście kursują autobusy miejskie na głównej trasie z Osiedla Drzewice do ulicy Mickiewicza. Główna linia ma wiele wariantów, co sprawia, że prawie każdy kurs jedzie inną trasą. Autobusy miejskie docierają wybranymi kursami do Osiedla Warniki, Osiedla Leśnego, Osiedla Szumiłowo oraz do Kaleńska.

Turystyka

• międzynarodowy szlak R1 – Calais (Francja) – (Belgia) – (Holandia) – (Niemcy) – Kostrzyn nad Odrą (Polska) – Królewiec (Kaliningrad) – (Rosja) – (Litwa) – (Łotwa) – (Estonia) – do Sankt Petersburga(Rosja)
• Polska część międzynarodowej trasy rowerowej R1 (długość 675,6 km) – rozpoczyna się na przejściu granicznym z Niemcami w Kostrzynie nad Odrą – Ośno Lubuskie – Sulęcin – Lubniewice – Międzyrzecz – Międzychód – Drezdenko – Krzyż – Wieleń – Trzcianka – Piła – Miasteczko Krajeńskie – Białośliwie – Wyrzysk – Mrocza – Bydgoszcz Janowo – Koronowo – Chełmno – Grudziądz – Kwidzyn – Sztum – Elbląg – Braniewo – Gronowo przy granicy z Rosją.
• – szlak "Zielona Odra" – Kostrzyn nad Odrą (osiedle Szumiłowo) – Kaleńsko – Namyślin – Kłosów – Czelin – Gozdowice – Siekierki – Stara Rudnica – Stary Kostrzynek – Osinów Dolny – Cedynia – Lubiechów Dolny – Bielinek – Piasek – Zatoń Dolna – Krajnik Dolny – Ognica – Widuchowa – Marwice – Pniewo – Gryfino – Stare Brynki – Żydowce – Szczecin (osiedle Podjuchy) – Szczecin.
• szlak nr1 (długość 97,2 km) Kostrzyn nad Odrą – Dąbroszyn – Krześnica – Kamień Wielki – Mościce – dolina Witny Mosina – Lubiszyn – Ściechów – rezerwat "Bagno Chłopiny" – jezioro Marwice – dolina Kłodawki – Mironice – Kłodawa – Santoczno – rezerwat "Rzeka Przyłężek" – rezerwat "Wilanów" – Strzelce Krajeńskie.

W Kostrzynie odbywa się doroczny festiwal muzyki rockowej Przystanek Woodstock.

Wspólnoty religijne

• Kościół rzymskokatolicki
  • Dekanat Kostrzyn
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła w Kostrzynie nad Odrą
  • Parafia Matki Bożej Rokitniańskiej w Kostrzynie nad Odrą
• Kościół Zielonoświątkowy
  • zbór, ul. Adama Mickiewicza 5
• Świadkowie Jehowy
  • Zbór i Sala Królestwa, ul. Sosnowa 2

Miasta partnerskie

Zobacz też

• Grossadmiral Alfred von Tirpitz
• Klemens Maria Hofbauer
• Antoni van Obberghen
• Katarzyna Brunszwicka