Powiat wysokomazowiecki

Powiat wysokomazowiecki – powiat w Polsce (województwo podlaskie), utworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Wysokie Mazowieckie.

Skład powiatu

W skład powiatu wchodzą:

• gminy miejskie: Wysokie Mazowieckie
• gminy miejsko-wiejskie: Ciechanowiec, Szepietowo, Czyżew,
• gminy wiejskie: Klukowo, Kobylin Borzymy, Kulesze Kościelne, Nowe Piekuty, Sokoły, Wysokie Mazowieckie
• miasta: Wysokie Mazowieckie, Ciechanowiec, Czyżew, Szepietowo

Tranzyt

Drogi Krajowe

8 Droga krajowa nr 8 (minimalnie)
63 Droga krajowa nr 63
66 Droga krajowa nr 66

W przyszłości przez powiat wysokomazowiecki ma w małym stopniu przebiegać droga ekspresowa S8 S8.

Drogi Wojewódzkie

659 Droga wojewódzka nr 659
671 Droga wojewódzka nr 671
678 Droga wojewódzka nr 678
681 Droga wojewódzka nr 681
690 Droga wojewódzka nr 690
694 Droga wojewódzka nr 694

Demografia

W składzie II Rzeczypospolitej

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 70975 osób, w tym 63263 (89,1%) Polaków, 7157 (10,1%) Żydów, 334 (0,5%) Białorusinów, 145 Rosjan, 51 Rusinów, 9 Niemców, 3 Litwinów, 1 Czech, 1 Estończyk, 1 Francuz, 1 Łotysz, 1 Włoch i 8 osób o nie ustalonej narodowości.

Współcześnie

Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2005):

Religia

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 62002 (87,4%) mieszkańców powiatu w ówczesnych granicach wyznawało rzymski katolicyzm, 8114 (11,4%) judaizm, 740 (1,0%) prawosławie, 81 (0,1%) protestantyzm i 20 grekokatolicyzm. 15 osób zadeklarowało brak wyznania. W przypadku 8 osób wyznania nie ustalono.

Historia powiatu

Powiat mazowiecki został utworzony w roku 1867 z części powiatu łomżyńskiego. Należał do guberni łomżyńskiej. Od północy, wschodu i południa graniczył z gubernią grodzieńską, od zachodu z powiatem ostrowskim i łomżyńskim. Powierzchnia powiatu wynosiła 2576 mil kwadratowych.

W powiecie znajdowało się wtedy jedno miasto (Tykocin) i 9 gmin: Kowalewszczyzna, Klukowo, Mazowieck, Piekuty, Piszczaty, Poświętne, Sokoły, Stelmachowo, Szepietowo. Wcześniej na terenie powiatu istniały gminy w Chojanech i Dzięcieli. Osady miejskie w powiecie to: Wysokie, Sokoły. We wszystkich gminach było 376 wsi.

W Tykocinie znajdował się okrąg sądu pokoju dla miasta Tykocina. Były również trzy okręgi sądów gminnych: w Tykocinie, Mazowiecku i Dąbrówce Kościelnej.

W roku 1867 powiat liczył 54230 mieszkańców, w 1890 – 69911. W Tykocinie żyły 5303 osoby. W powiecie przeważała ludność polska. Było również 476 prawosławnych, 65 protestantów i 15377 Żydów (w Tykocinie 4628).

Powiat mazowiecki w 1911 r.

Źródło

Po zakończeniu I wojny światowej, ustawą sejmową z sierpnia 1919 r. utworzono województwo białostockie. W jego skład wszedł również powiat mazowiecki. Powierzchnia powiatu wynosiła 1118 km², a liczba ludności 70975 (w 1921 r.). W powiecie były trzy miasta: Wysokie Mazowieckie, Sokoły i Tykocin.

Odbudowę społeczno-gospodarczą powiatu przerwał najazd bolszewicki w roku 1920. Dla uczczenia pamięci poległych żołnierzy z lat 1918-1921, z inicjatywy ówczesnego starosty Józefa Zycherta, wystawiono w Wysokiem Mazowieckiem (1928 r.) Pomnik Niepodległości, zwany powszechnie pomnikiem POW.

Komasacja gruntów w powiecie w roku 1930 wynosiła około 97% (najwyższy wskaźnik w II Rzeczypospolitej). Odsetek gospodarstw małych wynosił 38%. Najliczniejsza grupę stanowiły gospodarstwa o powierzchni 5-10 ha. Było również 31 gospodarstw w grupie od 200 do 1000 ha i 3 powyżej 1000. W roku 1931 grunty orne zajmowały 63,1% powierzchni powiatu.

Po wyzwoleniu, urząd starostwa zorganizowano we wrześniu 1944 r. Pierwszym starostą był porucznik Segda, wicestarostą podporucznik Kania. Powołano urzędy: Urząd ziemski, Inspektorat szkolny, Urząd skarbowy, Zarząd drogowy i Urząd pocztowy. Miesiąc później działalność rozpoczęły: Powiatowa Rada Narodowa i Gminne Rady Narodowe we wszystkich gminach.

Powiat zajmował obszar 1462,4 km2, zamieszkany był przez około 80 tys. osób. Na terenie powiatu były dwa miasta: Wysokie Mazowieckie i Łapy.

W 1953 oddano do użytku szpital przewidziany dla 230 chorych. Znajdowały się w nim oddziały: wewnętrzny, dziecięcy, ginekologiczny, chirurgiczny. Pierwszym dyrektorem został dr Eugeniusz Czerniawski.

W 1973 powołano Zespół Opieki Zdrowotnej, któremu podporządkowano szpital rejonowy w Ciechanowcu, 11 gminnych i 8 wiejskich ośrodków zdrowia.

Szkolnictwo w powiecie do roku 1914

W roku 1864 szkoły wyłączono spod opieki dworu i parafii, a przekazano gminom. W 1875 zamiast szkół wyznaniowych wprowadzono szkoły wiejskie, gminne i miejskie. Szkoły żydowskie i ewangelickie kantory pozostały przy dawnych nazwach.

Szkoły rządowe

• Tykocin:
  • 1-klasowa gminna, założona przed 1869, funkcjonowała do 1914
  • 1-klasowa miejska, od około 1869 do 1886
  • 1-klasowa żydowska, przed 1870 do 1886
  • 2-klasowa męska utworzona ze szkoły miejskiej i żydowskiej (1886-1914)
  • 1-klasowa żeńska, 1886-1914
• Gmina Klukowo:
  • Ciechanowiec, 1-klasowa (1886-1914)
  • Ciechanowiec, 1-klasowa żydowska (1879-1880)
  • Klukowo, 1-klasowa, przed 1873-1914
  • Kuczyn, 1-klasowa, przed 1879-1914
  • Lubowicze, 1-klasowa, przed 1872 do około 1876
  • Piętki-Gręzki, 1-klasowa, przed 1868 do około 1879
  • Wojny-Szuby, 1-klasowa, przed 1872-1884
  • Wyszonki, 1-klasowa, przed 1868-1914
• Gmina Kowalewszczyzna:
  • Płonka Kościelna, 1-klasowa, przed 1870-1914
  • Waniewo, 1-klasowa, 1867-1914
• Gmina Mazowieck:
  • Jabłonka, 1-klasowa, 1867-1914
  • Kulesze, 1-klasowa, 1868-1914
  • Mazowieck, 1-klasowa, 1877-1914
  • Wielki Święck, 1-klasowa, 1910-1914
• Gmina Piekuty:
  • Hodyszewo, 1-klasowa, przed 1873-1914
  • Jabłoń, 1-klasowa, przed 1873-1914
  • Piekuty, 1-klasowa, przed 1869-1914
  • Wyliny Ruś, 1-klasowa, 1879-1914
• Gmina Piszczaty:
  • Kobylin, 1-klasowa, przed 1870-1914
  • Kobylin, 1-klasowa, 1913-1914
• Gmina Poświętne:
  • Łapy, 2-klasowa, kolejowa męska, 1870-1914
  • Łapy, 1-klasowa, żeńska, 1875-1914
  • Łapy, 1-klasowa, męska wiejska, 1886-1889
  • Pietkowo, 1-klasowa, 1873-1914
  • Poświętne, 1-klasowa, 1868-1914
• Gmina Sokoły:
  • Sokoły, 1-klasowa, 1871-1914
• Gmina Stelmachowo:
  • Broniszewo, 1-klasowa, 1910-1914
  • Rzędziany, 1-klasowa, 1913-1914
• Gmina Szepietowo:
  • Bryki, 1-klasowa, 1913-1914
  • Dąbrowa Wielka, 1-klasowa, 1873-1914
  • Dąbrówka, 1-klasowa, 1868-1914

Szkoły prywatne

• Wysokie Mazowieckie:
  • Anna Raczkowska otworzyła w 1871 r. 2-klasową szkołę żeńską. W 1872 roku I oddział liczył 60, II-42, III-52, IV-5 uczennic
  • Cecylia Betlej, 1876, 1-klasowa szkoła żeńska
  • Stefania Judejko, 1893, 1-klasowa szkoła żeńska
• Łapy: Julianna E.F. Dimitr założyła 1-klasową szkołę żeńską przy stacji kolejowej
• Łupianka Stara, w 1887 r. 1-klasową szkołę dla obojga płci założył Wincenty Łupiński. Szkoła zamknięta w roku 1892 z powodu śmierci założyciela
• Krzyżewo: od 1910 roku funkcjonowała szkoła rolnicza założona przez Bronisławę i Stefanię Karpowicz

Szkoły żydowskie (chedery)

W 1895 chedery istniały w: Ciechanowcu (2), Jabłonce (4), Kobylinie Borzymach (1), Mazowiecku (10), Sokołach (8), Tykocinie (10). W 1901 w całym powiecie istniały 34 chedery.

Szkolnictwo w latach 1918-1939

W roku szkolnym 1925/1926 na 105 szkół w powiecie wysokomazowieckim własne budynki posiadały: szkoła nr 3 w Łapach, nr 1 i nr 2 w Sokołach i nr 1 w Wysokiem Mazowieckiem, szkoła w osadzie Ciechanowiec oraz wsiach: Dąbrowa Wielka, Hodyszewo, Jabłoń Kościelna, Nowe Piekuty, Płonka Kościelna, Waniewo, Rzędziany, Kostry-Noski. Liczba szkół wzrastała do 1925 roku, by potem się zmniejszyć. W roku szkolnym 1932/1933 było w powiecie 75 szkół i 1371 uczniów, w 1934/1935 75 szkół i 1387 uczniów, a w 1937/1938 82 szkoły i 1436 uczniów.

Pierwszą szkołą średnią w powiecie była Koedukacyjna Średnia Szkoła Handlowa założona w 1933 r. przez Towarzystwo Przyjaciół Wysokiego Mazowieckiego. Najpierw była to szkoła 3-letnia, później 4-letnia. W 1936 roku zorganizowano Gimnazjum Kupieckie, które w 1939 r. otrzymało prawa szkoły państwowej.

W 1926 r. w Krzyżewie funkcjonowała Ludowa Szkoła Rolnicza. Nauka trwała 11 miesięcy, praktykę uczeń odbywał w gospodarstwie rodziców. W 1937 nazwana: Prywatna Szkoła Przysposobienia Rolniczego Stefanii Karpowiczówny. W 1939 r. zmieniono nazwę szkoły na: Prywatna Męska Roczna Szkoła Rolnicza w Krzyżewie. Szkoła otrzymała uprawnienia szkół państwowych.

Tajne nauczanie w czasie II wojny światowej

Podczas II wojny światowej punkty tajnego nauczania zorganizowano między innymi w Wysokiem Mazowieckiem, Łapach, Moczydłach, Klukowie, Kozarzach, Jabłonce, Osipach, Brzózkach, Kalinowie, Włostach i innych wsiach w powiecie. W celu koordynacji nauczania powstała Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury powiatu wysokomazowieckiego, której przewodniczącą została Róża Czarnohorska. Dla młodzieży starszej organizowano nauczanie na poziomie gimnazjalnym. W latach 1941-1942 w tajnym nauczaniu na tym terenie uczestniczyło co najmniej 98 nauczycieli i 1600 uczniów, w roku 1942-1943 nie mniej niż 88 nauczycieli i 1805 uczniów, a w roku 1943-1944 82 nauczycieli i 1324 uczniów.